Anayasa Mahkemesi (AYM) Genel Şurası; Cumhuriyet, Sözcü, Birgün ve Kozmik gazetelerine Basın İlan Kurumu (BİK) tarafından verilen resmi ilan ve reklam kesme cezaları nedeniyle tabir ve basın özgürlüğünün ihlal edildiğine karar verdi.
Mahkeme, TBMM’den sorunun çözülmesi için yasal değişiklik yapılmasını önerdi. Kararda, “Kuruma verilen yetkinin basının etik kıymetlerini düzenleme maksadından öteye giderek artık kimi basın mensupları açısından caydırıcı tesir yaratabilecek bir cezalandırma aracına dönüştüğü” belirtildi.
Basın İlan Kurumu; Sözcü, Cumhuriyet, Birgün ve Üniversal gazetesinde yayımlanan birtakım köşe yazısı ve haberler nedeniyle çeşitli müddetlerde resmi ilan ve reklamların kesilmesine karar vermiş, dört gazete, bu cezalara karşı asliye hukuk hâkimliklerinde dava açmış, lakin olumlu bir sonuç çıkmamıştı. Gazeteler, bunun üzerine 13 cezaya karşı AYM’ye ferdi müracaatta bulundu.
10 biner lira manevi tazminat
AYM, yaptığı kıymetlendirme sonucunda 4 gazetenin tabir ve basın özgürlüğünün ihlal edildiği sonucuna vardı. İhlallerin yapısal problemden kaynaklandığına işaretle “pilot karar” yolunun uygulanmasına karar veren AYM, yapısal sorunun tahlili için keyfiyetin TBMM’ye bildirilmesine hükmetti. Tıpkı hususta yapılan ve karardan sonra yapılacak başvurularn incelenmesinin 1 yıl ertelenmesine de karar verildi.
AYM, müracaata mevzu 4 gazetenin 13 haber ve köşe yazısına uygulanan BİK cezalarının ortadan kaldırılması için de yine yargılama kararı alarak, karar örneğini ilgili asliye hukuk mahkemelerine gönderdi. Ayrıyeten her bir müracaatçı için farklı ayrı 10 bin TL manevi tazminat ödenmesine hükmedildi.
Bu kararlara, AYM Lider Vekili Kadir Özkaya ve üyeler Recai Akyel, Yıldız Seferinoğlu, Selahaddin Menteş ve İrfan Fidan muhalefet etti.
BİK kararının münasebeti ne?
Anayasa Mahkemesi, kararının münasebetinde temel olarak iki tespitte bulundu. Bunlardan birincisi, BİK’in gazetelere ceza verirken uyguladığı maddede kriterlerin meçhul olduğu, ikincisi buna karşı açılan davaların belge üzerinden formu bir incelemeyle görüşülmesi oldu.
195 sayılı Basın-İlân Kurumu Teşkiline Dair Kanun’un 49. unsurunda öngörülen itiraz yordamında müracaatçılara savlarını hâkim önünde savunma, kanıtlarını sunma ve BİK’in cezalandırma münasebetlerini tartışma imkânı tanınmadığı anlatılan kararda, uygulamada hâkimliklerin bu davalara hakem sıfatıyla baktıkları ve yalnızca biçimi bir inceleme yaparak karar verdikleri tenkidinde bulunuldu. Kararda, “Bu nedenle tabir ve basın özgürlüklerini sonlandıran bir kuralın keyfi ve orantısız müdahalelere karşı birinci olarak yargılama hukukunun yola ait garantilerini barındırması gerekir” denildi.
“BİK’in yetkisinin hudutları öngörülmez biçimde geniş”
Kanun’un 49. hususundaki kuralın kapsamı ve sonlarının belirli olmaması nedeniyle BİK’in sahip olduğu yetkinin hudutlarının öngörülmez biçimde geniş tutulmasına neden olduğu söz edilen kararda, BİK kararlarına karşı birebir kuralda öngörülen itiraz tarzı ile sonuç alınma ihtimali bulunmadığı vurgulandı.
Kararda, müracaata mevzu müdahalelerin müracaatçıların Anayasa’nın 26. ve 28. unsurları ile korunan haklarını ihlal ettiği ve ihlalin tabir ve basın özgürlüklerinin korunmasına ait temel teminatlara sahip olmaması nedeniyle direkt kanundan kaynaklandığı sonucuna varıldığı belirtildi.
“Haklar ortasında adil istikrar gözetilmedi”
Gerekçeli kararda, müracaat konusu haberlere verilen cezalarda BİK tarafından çatışan haklar ortasında bir dengeleme yapılarak adil bir istikrarın gözetildiğinin tespit edilemediği belirtildi. BİK kararlarına itirazı inceleyen asliye hukuk hâkimliklerinin gerekçeli kararlarına bakıldığında kimi vakit BİK’in değerlendirmelerinin direkt temel alındığı söz edilen kararda, “Ancak bu değerlendirmelerin dengeleme kriterlerini karşılayıp karşılamadığının denetlenmediği” tabir edildi. Kararda, “Dolayısıyla haberlerin yazılma nedeni ve vakti, kime karşı ne biçimde yazıldığı, art plan bilgisi, olgusal temel üzere ögelerin bulunup bulunmadığı konusunda müracaatçıların tez ve kanıtlarının incelenip incelenmediği, incelendiyse hangi sebeplerle değerlendirmeye alınmadığı anlaşılamamıştır” tespiti yapıldı.
“Sistematik sorun” tespiti
AYM kararında, “Anayasa Mahkemesi’nin önündeki mevcut müracaatlara bakıldığında birbirini tekrarlayan bu çeşit kararların sistematik bir meseleye işaret ettiği değerlendirilmişir” dedi. Kararda; sistematik sorunun derece mahkemelerinin Anayasa’ya uygun yorum yapmalarına imkân vermeyecek açıklıktaki bir kanun kararını uygulamalarının yanı sıra bu uygulama doğrultusunda gerçekleştirilen müdahalenin zarurî bir toplumsal muhtaçlıktan kaynaklandığının da gösterilmemesi ile ilgili olduğu kaydedildi. Kararda, şu kıymetlendirme yer aldı:
“Diğer bir anlatımla müracaatçıların basın özgürlüğüne yönelik müdahalede kullanılan araç yasal garantiden mahrum olduğu üzere bu aracın kullanılmasının nedenleri ile ilgili ve kâfi münasebetlerle ortaya konulamamıştır. Bunun yanı sıra ilgili ve kâfi münasebet olmadan cezalandırma konusu olan bu çeşit kararların caydırıcı tesir göstermesi nedeniyle söz ve basın özgürlüklerine yapılan müdahale orantılı olarak da nitelendirilemez.”
“BİK cezaları cezalandırma aracına dönüştü”
BİK’in 2014 yılında basın ahlak temellerini ihlal ettiği gerekçesiyle 39 gün, 2019’da 143 gün, 2020’de 572 gün resmi ilan ve reklam kesme cezası verdiğine dikkat çekildi. Kararda, “Bu doğrultuda verilen cezalara bakıldığında Kuruma verilen yetkinin basının etik pahalarını düzenleme gayesinden öteye giderek artık kimi basın mensupları açısından caydırıcı tesir yaratabilecek bir cezalandırma aracına dönüştüğü ve bu durumun sistematik bir meseleye neden olduğu gözlemlenmiştir” tespiti yapıldı.
AYM’nin TBMM’ye önerileri
Anayasa Mahkemesi, sorunun tahlili için yapılacak yeni kanun düzenlemelerinde şu tekliflerin dikkate alınmasında fayda olduğunu bildirdi:
*Kanun’un 49. unsurundaki resmi ilan ve reklam kesme cezalarına ait şartların çerçevesi çizilmeli, belirli bir açıklık ve mutlaklıkta olan sözlerle kanun unsuru form ve maddi istikametten tekrar düzenlenmelidir.”
*Kanun’un 49. hususundaki resmi ilan ve reklam kesme adabının kapsamı belirlenirken, dengeleme kriterleri de göz önüne alınarak ilgili kuralların olabildiğince dar bir uygulama alanına müsaade verecek formda taranması ve kullanılmasının acil bir toplumsal gereksinimin gerekli kıldığı durumlara özgülenmiş olması gerektiği dikkate alınmalıdır. Bu bağlamda hangi davranış yahut olgulara hangi hukukî sonuçların bağlanacağı ve bu bağlamda kamusal makamlar için nasıl bir müdahale yetkisi doğacağı muhakkak bir mutlaklık ölçüsünde ortaya konulmalıdır. Bu çerçevede 49. hususun basının etik niteliklerini artırmaya yönelik sunduğu müdafaanın sonları netleştirilmeli ve hangi hareketlerin bu nitelikleri ihlal edeceği konusunda bir ölçüt/eşik bedel belirlenmesi üzere kriterler oluşturulmalıdır.”
*Kanun’un 49 unsurundaki resmi ilan ve reklam kesme cezalarına itiraz yolu düzenlenirken derece mahkemelerinin bu davalara hangi sıfatla bakacakları – uygulamada çoğunlukla hakem sıfatıyla baktıkları görüldüğünden – ve bu kapsamda da uygulayacakları yargılama tarzının kapsamı net bir halde tekrar düzenlenmelidir.”
