Türkiye’nin ekonomisi paramparça.
Kaçak enflasyon ve çöken lira, milyonlarca Türk’ü mali yıkımın eşiğine getiriyor ve ülke genelinde fabrikaları, çiftçileri ve perakendecileri çarpıyor.
Yöneylem Sosyal Araştırmalar Merkezi tarafından yapılan bir araştırmaya göre, Türkiye’de insanların üçte ikisinden fazlası yiyecek bulmak ve kirasını karşılamak için mücadele ediyor.
Ama her zaman böyle değildi. Türkiye ekonomisi, son yirmi yılda sıçramalar ve sınırlarla ilerledi ve 2002 ile 2021 arasında yıllık ortalama %5,8 GSYİH büyümesi kaydetti.
Peki, ters giden ne oldu?
‘Devalüasyon sarmalı’
Her yıl Türkiye’ye giden herkese sorun, size Türk Lirası’nın başının dertte olduğunu söyleyeceklerdir. 2013’ten başlayarak para birimi, son 12 ayda burun dalışı yaparak istikrarlı bir şekilde değer kaybetti.
Eylül 2021’de 1 ABD doları 8 Türk Lirası civarındayken, Ekim 2022’de bu yaklaşık 19 Türk Lirası’na indi.
Bu devalüasyonun ana sonuçlarından biri enflasyondur – ve birçoğu.
Para birimleri değer kaybettiğinde, yurt dışından getirilen şeyler daha pahalı hale geliyor. Yakıt, malzeme veya teknoloji gibi malları ithal eden çoğu ülke ile, zayıf para birimleri daha yüksek fiyatlar anlamına gelir.
Bu, Türkiye’de Avrupa’daki en yüksek oranlardan biri olan rekor kıran enflasyonu körükledi.
Türkiye İstatistik Kurumu, Eylül ayında yıllık enflasyonun %83,45 olduğunu bildirdi, ancak birçok kişi gerçek oranın muhtemelen daha da yüksek olduğunu iddia etti. Bağımsız analist ENAG, yıllık TÜFE enflasyonunun aslında %176,0 olduğunu tahmin ediyor.
Türk işletmeleri, üretim maliyetlerinin artmasına neden olan liranın değer kaybetmesiyle sarsılırken, insanların maaşları artık paralarıyla daha az satın alabildiği için tükendi.
Greenwich Üniversitesi’nde ekonomi öğretim görevlisi olan Dr. Cem Oyvat, “Kaliteli işçiler için durum daha da kötü” diyor ve bu da yıkıcı bir “beyin göçüne” yol açıyor.
Böyle bir yeteneği kaybetmek, “ekonominin bu kişilerin yaratmış olabileceği işleri ve işletmeleri kaybetmesiyle, Türkiye ekonomisine uzun vadede zarar verme potansiyeline sahip” diyor.
‘Ekonomi çok sıcak’
Yine de başka faktörler devreye giriyor.
Dr Oyvat’a göre, Türkiye’nin son on yıllarda yaşadığı güçlü GSYİH büyümesi her şeyden önce “sürdürülebilir” bile değildi.
Bunun bir kısmı, Türkiye’nin ihracattan daha fazla ithalat yaptığı anlamına gelen büyük cari işlemler açığı gibi daha derin yapısal sorunlardan kaynaklanıyor, ancak başka bir şey daha rol oynuyor: faiz oranları.
Ekonomiler hızla büyüdüğünde, faiz oranı artışları genellikle merkez bankaları tarafından ekonomiyi soğutmak için kullanılır. Bunu, ekonomik aktiviteyi azaltan borçlanma maliyetini artırarak yapıyorlar.
Türkiye’de ise tam tersi oldu. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın faiz oranlarını çok düşük tutması ekonominin kontrolden çıkmasına neden oldu.
BlueBay Asset Management’ta yükselen piyasalar uzmanı Timothy Ash, “Her zaman çok sıcak oluyor” diyor. “Büyüme çok yüksek, iç talep çok yüksek, ithalat çok yüksek. Her şey aşırı ısınıyor.”
Sonuç olarak ekonomiye olan güven neredeyse yerle bir olurken, yabancı ve yerli yatırımcılar liradaki serbest düşüş nedeniyle paralarını Türkiye’den çekti.
Ash, düşük faiz oranlarının büyük ölçüde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın “alışılmışın dışında” para politikası anlayışından kaynaklandığını iddia ediyor.
Geçmişte Erdoğan ekonomiyi ucuz parayla doldurarak seçimleri kazandı diyor. “Ama nihayetinde bir geri ödeme var.”
Ash ayrıca, en düşük faiz oranlarının, Erdoğan’ın AKP partisinin daha ucuz kredilerden daha fazla kar elde edebilen inşaat ve emlak gibi “büyük fon sağlayıcıları” için “faydalı” olduğunu iddia ediyor.
Ash, hikayenin bir başka bölümünün de Erdoğan’ın “İslami geçmişi” olduğunu söylüyor.
Dini bir okula giden ilk Türk liderlerinden biriydi ve faizle borç vermeyi günah olarak gören İslam’ın tefecilikten hoşlanmamasını miras aldı.
“Sonuçta, tüm bunların bir kombinasyonu” diye ekliyor.
Neden işler değişmiyor?
Türkiye’deki yetkililer neler olduğunun farkında ve defalarca statükoyu eleştirdiler.
Ancak, diğer birçok gelişmiş ekonomideki durumun aksine, Türkiye’nin merkez bankası hükümetten bağımsız değil, yani sorunu çözmeleri zor.
Ash’e göre işleri daha da kötüleştiren, Erdoğan’ın çok sayıda maliye bakanını ve merkez bankası başkanını “esasen ona karşı çıktığı için” ve alışılmadık politikalarına meydan okuduğu için görevden alması.
Euronews’e “Erdoğan herkesi suçluyor” dedi. “Etrafında evet erkek olan insanlardan oluşan bir ekibi var. İktidara doğruyu söylemezler. İmparatorun Yeni Giysileri gibi”
Gücün Türkiye cumhurbaşkanının elinde merkezileşmesi bu sorunun merkezinde yer alıyor.
Ash, “AKP iktidarının ilk 10 yılında oldukça ortodoks politikaları vardı ve hükümet daha geniş bir kiliseydi” diyor. “Şimdi esasen sadece Erdoğan ve parti içindeki diğer tüm güç merkezleri zorla ihraç edildi.”
“Artık kontrol ve denge yok” diye ekledi.
Bunların hiçbiri Türkiye’nin nüfusu üzerinde kaybolmuyor.
Erdoğan ve AKP partisi, 2019’daki yerel seçimlerde Türkiye’nin iki büyük şehri İstanbul ve Ankara’nın kontrolünü kaybederek ekonomi kötüleşirken anketlerde düştü.
Ash, “İnsanlar oldukça üzgün,” dedi. “Kendi yaşam standartlarının düştüğünü görüyorlar.”
Erdoğan için kıyamet günü, Türkiye’de genel seçimlerin yapılacağı 2023’te geliyor, ancak özellikle kamu harcamalarını kullanarak işleri tersine çevirme şansı var.
Ash, “Erdoğan, emekliler, sosyal güvenlik ödemeleri [ve] kamu sektörü çalışanları gibi nüfusun belirli kesimlerini izole etmek için çok para harcayabilir” dedi. “Bütçeyi kesinlikle seçimi kazanmanın anahtarı olduğunu düşündüğü kişilere yardım etmek için kullanacaktır.”
Türkiye’de yasal asgarî ücret, hızla yükselen enflasyon ışığında son zamanlarda ikiye katlandı.
Yine de, anketler düşük kalmaya devam ederse ve ekonomi politikaları değişmezse, hükümetinin uzun vadeli beklentileri belirsiz olacak.
Ash, “Bir seçim tahmin etmek zor,” dedi. Ancak bu, 20 yıl içinde en çekişmeli oylama olacak. Risk yüksek, Erdoğan’ın kaybedecek çok şeyi var.”
“İlginç olacak,” diye ekledi.
