Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile görüşmeye yeşil ışık yakan son açıklamalarının akabinde Ankara ile Şam idaresinin ne üzere mevzu başlıklarını ele aldığı ve uzlaşmaya varıp varamayacağına ait tartışmalar devam ederken, sürecin istihbarat görüşmelerinden çıkacak sonuca nazaran şekillenmesi bekleniyor.
2011’de Suriye’de başlayan iç savaşta Esad rejimiyle ipleri koparan ve Suriyeli muhalif kümelere güçlü dayanak veren Türkiye, jeopolitik dengelerin değişmesiyle birlikte diğer ülkelerle yaptığı dış siyaset açılımlarının bir kesimi olarak ve iç siyasi münasebetlerin de tesiriyle Şam idaresi ile bağları bir süreç içinde tekrar onarmak istiyor.
Prag’daki Avrupa Siyasi Topluluğu’nun birinci toplantısının akabinde Perşembe günü düzenlenen basın toplantısında Erdoğan, bir gazetecinin “Suriye Devlet Lideri ile bir görüşmeniz olması mümkün mü?” sorusu üzerine “Şu an prestijiyle bu türlü bir şey olağan kelam konusu değil. Fakat mümkün değildir üzere bir ifadeyi kullanmam da… alışılmış bir siyasetçi değilim. Münasebetiyle bir vakti, saati geldiğinde biz Suriye’nin Lideri ile de görüşme yoluna gidebiliriz” cevabını verdi.
İstihbarat görüşmelerinin sonucu bekleniyor
Gerek diplomatik gözlemcilere ve gerekse DW Türkçe’nin ulaştığı yetkililere nazaran Suriye ile bağlantılara dair açılım bir süreç ve bugünden yarına tüm problemlerin çözülmesini beklemek gerçekçi değil. Bu nedenle Ankara’da Şam ile münasebetlerin düzelmesinin mümkün olup olamayacağı konusunda istihbarat yetkililerinin yapmakta olduğu görüşmelerin sonucunu beklemek gerektiği görüşü hâkim.
MİT Lideri Hakan Fidan’ın son haftalarda Suriyeli mevkidaşı Ali Memluk ile çok sayıda görüşme gerçekleştirdiği de geçtiğimiz günlerde basına yansımıştı.
Peki Şam idaresi ile görüşmek Türkiye için neden değerli?
Dış Siyaset Uzmanı Gülru Gezer, Suriye ile Türkiye’nin 911 km’lik hududu bulunduğunu anımsatarak, Suriye tarafına artık yerleşmiş olan PYD ve YPG ögelerinin Türkiye’nin istikrarını önemli manada etkilediğini belirtiyor. Bu münasebetleri şu devirde kritik kılan bir öbür etmenin de Suriyeli mülteciler olduğunu söyleyen Gezer, şöyle konuşuyor:
“Dolayısıyla Türkiye’nin aracılarla değil direkt temelinde Esad rejimiyle görüşmesi değerli. Bu bir tanıma manasına da gelmez. Artık mesela Taliban idaresiyle görüşülmüyor mu? Şam idaresi ile de bu görüşmelerin olması bizim çıkarımızadır. Ülkenin istikrarı ve güvenliği açısından son derece kıymetli.”
Erdoğan Ağustos ayında yaptığı bir açıklamada da ölçülü bir tonda konuşmuş ve “Bizim Esed’i yenmek, yenmemek üzere bir kederimiz yok. Devletler ortasında siyasi diyalog yahut diplomasi kesip atılamaz” demişti. Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu da Suriye ile Türk istihbarat örgütleri ortasında temasların olduğunu, Türkiye’nin Suriye ile diyalog için ön kuralları olmadığını söylemişti.
Suriye’nin ön koşulları
Ortadoğu Araştırmalar Merkezi (ORSAM) Levant Çalışmaları Koordinatörü Oytun Orhan, Ankara ile Şam’ın konumları ortasında birtakım ortak çıkar alanlarına karşın hala bir aykırılık durumu bulunduğunu tabir ederek, bunu şöyle açıklıyor:
“Suriye rejimi görüşmelerde daima olarak Türkiye’nin Suriye’deki askeri varlığını geri çekmesini ve Suriyeli muhaliflere hem siyasi hem de silahlı kümelere olan dayanağını sonlandırmasını bir ön şart olarak öne sürüyor. Türkiye ise bu sorunun siyasi tahlil masasında neticelendirilmesini fakat şimdilik terörle gayrete yani YPG ile uğraşa birlikte odaklanılması konusunu ön plana çıkarıyor.”
“Terör kümeleri ile mücadelenin” Şam rejimi için de bir öncelik olduğunu fakat Ankara’nınki üzere en başta gelen öncelik olmadığını belirten Orhan, onların önceliğinin daha çok İdlib ve öteki muhaliflerin denetim ettiği bölgelerin statüsü ve buradaki silahlı muhaliflerin silahtan arındırılması problemi olduğunu kaydediyor.
Suriye Dışişleri Bakanı Faysal Mikdad da geçtiğimiz haftalarda yaptığı bir açıklamada Suriye krizinin tahliline ait Astana Platformu kapsamında Türkiye’nin verdiği kelamları tutmasını istediklerini belirterek, “Türk tarafından Astana sürecinde mutabakata varılan kelamları yerine getirme konusunda daha fazla ciddiyet bekliyoruz. Şu anda önümüzdeki tek mahzur bu. Fakat Rus ve İranlı dostlarımızın uğraşlarının gerçek tarafta ilerlediğine inanıyoruz” demişti.
Liderler buluşması için şimdi erken mi?
Erdoğan’ın bu kelamları bir müddettir gündemde olan ve istihbarat yetkilileri ortasında teknik seviyede devam ettiği bilinen Suriye idaresi ile görüşme sürecini ve tahminen ileri tarihte Esad ile Erdoğan’ın bir ortaya gelme ihtimalini yine gündeme getirdi. Fakat uzmanlara nazaran önderler seviyesinde bir görüşme için şimdi erken.
Dışişleri Bakanlığı’ndaki vazifesi sırasında Şam’da da bulunan Gezer, iki ülkenin istihbarat ünitelerinin bir müddettir görüştüğünün bilindiğini belirterek, görüşmelerin gündemine dair şunları söylüyor:
“Şu noktada başkanlar seviyesinde bir toplantının yapılması kelam konusu olamaz. Zira en kolayından makul parametrelerde anlaşılması lazım. Mesela muhaliflerin sisteme entegre edilmesi, ondan sonra af çıkartılacaksa bunun nasıl olacağı. Göçmenlerin özgür iradeleriyle geri gitmeleri halinde neye maruz kalacakları, nasıl bir tabloyla karşılaşacakları. Bu üzere mevzuların hepsinin oturulup Esad rejimiyle konuşulması lazım.”
Gezer, şimdiye kadar Suriye’de pek çok defa af çıkartıldığını lakin bunların kapsamının sonlu kaldığını da hatırlatıyor.
Bu ortada Rusya da Ankara-Şam görüşmeleri için kıymetli bir etken olarak görülüyor.
Orhan, Erdoğan’ın son Esad açıklamalarını biraz da bu açıdan okumak gerektiğini belirterek, şunları söylüyor:
“Erdoğan temelinde hem Rusya’ya hem de memleketler arası kamuoyuna Türkiye’nin burada sorun yaratan taraf olmadığını da ve sorunun daha çok Şam rejimi kaynaklı olduğunu da gösterme niyetinde. Zira Rusya’nın bu bahiste bir baskısı var. Türkiye’nin askeri operasyonunu engelleyip Şam ile sorunun çözülmesini istiyor fakat Türkiye burada sorunun zati Şam olduğunu ve görüşmelere daha uzak kaldığını göstermeye çalışıyor.”
Orhan, tahminen iki ülkenin güvenlik kurumları ortasındaki görüşmeler sonucunda kimi itimat artırıcı tedbirlerin gündeme gelebileceğini ve bunun sonucu oluşan itimat ortamıyla daha ileri adımların atılabilmesinin mümkün olabileceğini tabir ederek, Türkiye’nin bölgedeki öteki ülkelerle normalleşmelerine de bakıldığında bu süreçlerin yavaş ilerlediğine işaret ediyor. Orhan, bu nedenle tahminen olacaksa da ileri kademelerde lakin dışişleri bakanları seviyesinde bir görüşmeyi daha mümkün görüyor.
Suriyelilerin meskene dönüşü nasıl mümkün olacak?
Ankara’nın Şam ile ortayı düzeltme çabalarının temelinde Rusya ile münasebetlerin rol oynaması kadar seçim öncesi Suriyeli mültecilerle ilgili bir adım atarak, seçmenlerin reaksiyonunu azaltma isteği de yatıyor. Lakin mültecilerle ilgili sorunu çözmenin de çabucak mümkün olması beklenmiyor.
Türkiye hala dünyada en çok sığınmacıya mesken sahipliği yapan ülke. Afganistan ve öteki kimi ülkelerden gelen sığınmacıların yanı sıra resmi sayılara nazaran şu anda Türkiye’de yaklaşık 3,7 milyon Suriyeli yaşıyor. Lakin kayıt dışı sığınmacılar nedeniyle bu sayının çok daha yüksek olduğu da belirtiliyor.
Son aylarda iç siyasette tansiyonun artmasına da neden olan sığınmacılar sorunu muhalefet tarafından gündeme getirilirken, bu nedenle iktidar da tavır değişikliğine giderek, Suriye’de inançlı bölgelere istekli dönüş için proje hazırlamaya başlamıştı. Bu kapsamda İçişleri Bakanlığı inançlı bölgede briket meskenler yaparak geri dönüşü hızlandırmak istiyor. Erdoğan son açıklamasında 550 bin civarında Suriyeli’nin kendi topraklarına döndüğünü belirtirken, bağımsız gözlemcilere nazaran bu sayıları teyit etmek bu basamakta çok mümkün değil.
ORSAM’dan Oytun Orhan, Türkiye’deki Suriyelilerin yahut İdlib’deki Suriyelilerin konutlarına geri dönüşü sıkıntısının tahlilinin son derece sıkıntı olduğunu söyleyerek, şu noktaya dikkat çekiyor:
“Çünkü Esad rejiminin bu bahiste çok önemli bir samimiyet testi içerisine gireceğini, çünkü bu insanların konutlarına dönmesinin Esad rejimi tarafından güvenlik riski olarak algılanacağını düşünüyorum. Bu noktada da Türkiye’nin beklentilerine uygun bir tutum alması çok mümkün gözükmüyor Esad rejiminin. Ve orada da bir tıkanma yaşanması çok mümkün.”
Dış Siyaset Uzmanı Gülru Gezer de Suriyelilerin insan onuruna yakışır bir halde kendi ülkelerinde yaşayabilmeleri için bir düzeneğin tesis edilmesi gerektiğini vurgulayarak, “Aslında üzerinde mutabakata varılması gereken çok konu var. Bu kolay bir süreç değil. Ancak diyaloğun da bir formda başlaması gerekir. Zira Suriye’deki iç savaş kemikleşmiş bir soruna dönüşmekte ve bundan da en fazla etkilenen Türkiye” yorumu yapıyor.