AKP ve MHP oylarıyla TBMM’den geçen muhalefetin “Sansür Yasası” olarak isimlendirdiği “Basın Kanunu ve Birtakım Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” bugün yürürlüğe girdi.
İktidar, yasanın sansüre neden olmayacağını tez ederken, Söz Özgürlüğü Derneği’nin raporu; iki yıl evvel yürürlüğe giren Unutulma Hakkı düzenlemesinin yeniden iktidarın savının tersine bir sansür düzeneğine dönüştüğünü gösteriyor.
Deniz Feneri’nden Susurluk’a
Rapora nazaran ortalarında Deniz Feneri Soruşturması, Nesim Malki cinayeti, Susurluk soruşturması ve davası, KCK Ana Davası, Bilge Köyü katliamı ve Ayvalık’ta “medyum skandalı” üzere kamu faydası devam eden ve arşiv pahası bulunan haber içerikleri Unutulma Hakkı’ndan faydalanılarak mahkeme kararlarıyla engellendi ve arşivlerden çıkartıldı.
Bu tip kararlarda, unutulma hakkı talepleri kabul edilirken, hakimlikler tarafından yüklü olarak taleplere bahis haberlerin “eski tarihli” yahut “güncel” olmadığı değerlendirmesi yapıldı.
Söz konusu düzenleme 5651 sayılı Kanun’un 9. hususu olarak Ekim 2020’de yürürlüğe girmişti. Düzenleme ile kişilik hakları ihlali olarak bedellendirilen haber ve içeriklerin yayından kaldırılacağı argüman ediliyordu.
Kamu faydası devam eden içerikler
Ancak ortadan geçen vakit “Unutulma Hakkı” düzenlemesiyle kişilik hakkı ihlali içermeyen ve kamu faydası devam eden haber içeriklerinin kaldırıldığını gösteriyor.
DW Türkçe’’e konuşan Tabir Özgürlüğü Derneği’nden Prof. Dr. Yaman Akdeniz, 2020 ve 2021 yılları içinde 174 farklı sulh ceza hakimliği tarafından 5651 sayılı Kanun’un 9. hususu destek gösterilerek verilen 548 unutulma hakkı kararını değerlendirildiklerini belirtiyor.
Bu değerlendirmeler sonucu 10 bin 441 haber ve içeriğin erişime engellenmesi yahut yayından çıkartılmasının talep edildiğini ve büyük bir çoğunluğunun, yani yüzde 94,94’ü olan 9913 haber ve içeriğin ya kaldırıldığını ya da erişime engellendiğini gördüklerini söz eden Akdeniz, yüklü olarak yaptırıma maruz kalan haberlerin 2010 yılı sonrası yayınlandığını, Unutulma Hakkı taleplerinde bulunulan haber ve içeriklerin yeniden büyük bir kısmının 2020 ve 2021 yılları içinde uygulandığını belirtiyor. Akdeniz, hala yeniliği devam eden haberlerle ilgili bile sulh ceza hakimlikleri tarafından birkaç gün içinde karar alındığına dikkat çekiyor.
Yargılama ve bayan cinayeti haberleri
Yaptırım uygulanan kararların büyük bir kısmını kamuyu yakından ilgilendiren yargılama haberleri, 15 Temmuz 2016 sonrası Gülen yapılanması soruşturmaları ve yargılamaları ile ilgili haberler, bayan cinayetleri, bayana şiddet, taciz, cinsel taarruz haberleri oluşturuyor.
Rapora nazaran kategorik olarak 1762 internet adresiyle en çok “kamuyu ilgilendiren haberler” kategorisinde yer alan haber ve içerikler erişime engellendi yahut bu haber ve içeriklerin çıkartılmasına karar verildi. Yeniden 1436 İnternet adresiyle “kamuyu ilgilendiren yargılama haberleri” ikinci sırada, 1112 internet adresiyle “magazin haberleri” üçüncü sırada, 890 internet adresiyle “Gülen yapılanması soruşturması-yargılaması haberleri” dördüncü sırada ve 539 İnternet adresiyle “kadına şiddet haberleri” beşinci sırada, 341 İnternet adresiyle “taciz – cinsel hücum haberleri” altıncı sırada yer aldı.
Bursa’da 1995 yılında öldürülen iş insanı Nesim Malki cinayetine ait içerikler ise cinayet zanlısı Şükrü Elverdi’nin talebiyle kaldırıldı.
Yaman Akdeniz, kararda, genel geçer tabirlerle yalnızca haberlerin eski olduğu, münasebetiyle kişilik haklarını ihlal ettiğinin belirtildiğine dikkat çekiyor. Akdeniz, “Yani güya talep eden kişi kolay bir cürüm işlemiş üzere değerlendirilmiş. Kişi bir trafik cezasından almış üzere değerlendirilmiş. Kararda kamu faydası ya da basın ve söz özgürlüğü hiç değerlendirilmiyor” diyor.
Tek kişinin müracaatıyla tüm haber kaldırılıyor
Yine ilgili haber içerikleri engellenen Susurluk soruşturmasının Türk siyasi tarih açısından bir kara leke olmakla birlikte çok değerli bir bahis olduğuna değinen Akdeniz, şöyle devam ediyor: “Keza Deniz Feneri soruşturması haberleri de o denli. Artık bu haberlerde isimleri geçen birtakım bireylerin, bir kişinin talep etmesi sonucunda o mevzuyla ilgili bütün haberler yayından kaldırılıyor. Yani yalnızca o kişinin ismi sansürlenmiyor yahut anonimleştirilmiyor. Haber büsbütün yok ediliyor.”
Avrupa’daki uygulamalarda Unutulma Hakkı’nın yalnızca arama motorları açısından bir yaptırım olduğuna değinen Akdeniz, “Avrupa’da basın arşivleri açısından haberleri kaldırmak yahut erişimi engelleme üzere bir uygulama yokken tekrar Türkiye’ye özel 5651 Sayılı Kanun, Unutulma Hakkı gerekçesiyle aslında kanuna rastgele bir terslik taşımayan, yani yayınlandığı tarihte kişilik hakları ihlali içermeyen haberlerin kaldırılması için bir sansür sistemine dönüşmüş durumda” diyor.
DW Türkçe’ye konuşan araştırmacı gazeteci Çiğdem Toker de Unutulma Hakkı kullanımının gazetecilik aleyhine sonuçlar ürettiğine dikkat çekiyor.
“Bir adım ötesi tarihin çarptırılması”
Toker, “Genellikle kişilik hakları ve toplumsal faydası ilgilendirmeyen bahislerin kapsamına girmesi gereken unutulma hakkı, o denli anlaşılıyor ki haber alma hakkını ağır biçimde ihlal eder hale gelmiş durumda” diyor ve ekliyor: “Arşiv pahası büyük olan bu cins haberlerin erişime engellenmesi hem araştırmacı gazeteciliğe hem de akademik çalışmalara darbe vuracak niteliktedir. Bunun bir adım ötesi ise tarihin tahrif edilmesi, çarpıtılmasıdır.”
Yazılarının erişime engellenmesiyle giderek daha sık karşılaştığını tabir eden Toker, “Hatta, bir iki kere yaşadığım bir durum oldu. Örneğin iki yıl evvel yazdığım bir bahiste yeni bir gelişme olduğunda kendi yazıma bakmak istedim. Bulamadım. Yani sulh ceza hakimlikleri erişim engelleme kararı vermiş, haberimiz olmamış” diyor.
Dijitalleşmenin artık gazeteciliğin temel belirleyeni olduğunu, bunun da Unutulma Hakkı’nın berbata kullanımı karşısında önemli bir uğraş alanı açtığını belirten Toker, “Buna karşılık eski prosedürlere başvurmak düşünülebilir. Yani gazetelerin fiziki arşivlerine ulaşmak. Bu yapılabilir. Erişime engellenen haber, yazılar üzerine meslek örgütleri, üniversiteler çalışma yapıp bir bilgi tabanı oluşturabilirler. Lakin çok zahmetli bir uğraş olacağı ortada. Hiç değilse bir merkezde toplanmak üzere bu haberleri yapan, yazan gazetecilerden orjinal kopyaların istenmesi üzere bir yol düşünülebilir” diye konuşuyor.
“Tahrif edilmiş hafızaya zemin”
Geçmişte yaşanan hak ihlallerine ait hakikatlerin ortaya çıkmasına ve toplumsal hafızanın güçlenmesine katkı sağlamak hedefliyle kurulan Hafıza Merkezi’ne nazaran de düzenleme, toplumsal hafızanın silinmesine ve medya araçlarını ya da bilgi deveran kaynaklarını denetim edenlerin tahrif edilmiş bir hafıza inşa etmesine taban hazırlıyor.
DW Türkçe’ye konuşan Hafıza Merkezi’nden Emel Ataktürk Şirin, “Özellikle kamu vazifelilerinin insan hakları ihlallerine karıştıkları savı olan durumlarda Unutulma Hakkı devreye sokularak ihlallerin belgelenmesi, mağdurların yaşadıklarının görünür kılınması engellenebilir” diyor.
Sivil toplum savunucularını susturma riski
Bu çeşit haberlerin yapılmasında ya da insan hakları kuruluşları tarafından yürütülen belgeleme, arşiv, tarama çalışmalarında üstün bir kamu faydası olduğuna dikkat çeken Ataktürk, “Bu yasa, bu bağlamda, aslında bütün bu çalışmaları durdurma, hak savunucularının ya da sivil toplum kuruluşlarının yaptığı çalışmaları engelleme ve hak savunucularını susturma riski de taşıyor” diye konuşuyor.
Unutulma Hakkı’nın sansür aracına dönüştürüldüğüne dikkat çeken gazeteci ve sivil toplum savunucuları, bugün yürürlüğe giren yeni kanunla da sansür ve otosansür sürecinin daha da hızlanacağı görüşünde.
