Almanya’nın saygın fikir kuruluşlarından Bilim ve Siyaset Vakfı (SWP), Türkiye’de 2023 yılında yapılması öngörülen seçimler ve sonrasına ait beklenen senaryolarla ilgili çarpıcı bir tahlil yayımladı.
Sabancı Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Berk Esen’in kaleme aldığı tahlilde, büyüyen ekonomik kriz ve AKP içindeki çatlaklar nedeniyle Recep Tayyip Erdoğan’ın bu sefer favori aday olmadığı, muhalefetin oluşturduğu ittifakın 20 yıldır ülkeyi yöneten Erdoğan’ı bu defa seçimlerde mağlubiyete uğratabileceği vurgulanıyor.
Bununla birlikte tahlilde, “Belli ki Erdoğan savaşmadan pes etmeyecek” tespitine yer veriliyor, muhalefetin sert bir seçim yarışına hazır olması gerektiği, kazansa dahi, bunun parlamenter demokrasiye yumuşak bir geçişi garanti etmediği belirtiliyor.
Analizi ile ilgili olarak DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Dr. Berk Esen, “Yapısal faktörler nedeniyle aslında mevcut iktidar seçimi çoktan kaybetti. Ancak muhalefetin seçimi kazanmak için atması gereken adımlar, yani tanınan aday ve somut program ortada yok” dedi.
Seçimlerin adil ve özgür bir ortamda cereyan etmeyeceğini, lakin Erdoğan’ın büyük seçim hilelerine başvuracağını düşünmediğini vurgulayan Esen, “Erdoğan açısından seçimleri kaybetmek olağan ki son derece berbat bir senaryo ancak öte yandan seçimleri kaybedip iktidardan gitmemek, gitmemek için ağır hilelere başvurmak, muhalefeti bastırmak için şiddet kullanımına başvurmak, çok daha dertli bir senaryo. Zira artık ikincisine başvurduğunuz vakit hiç bir çıkış yolunuz kalmıyor” diye konuştu.
Esen, AB’nin seçimlere giden süreçte Erdoğan’a meşruiyet kazandırmaktan kaçınması, Erdoğan’ın seçimi kaybetmesi lakin bunu kabul etmemesi halinde de iktidarın demokratik formda devranı için Türkiye üzerinde güçlü bir diplomatik baskı uygulanması gerektiğine işaret ederken, “Umarım Rusya örneği Avrupalı siyasetçileri biraz akıllandırmıştır” görüşünü aktardı.
Dr. Berk Esen’e yönelttiğimiz sorular ve karşılıkları şöyle:
DW Türkçe: 2023’te yapılması öngörülen seçimlere ilişkin tahlilinizde, muhalefetin oluşturduğu ittifakın birinci sefer Erdoğan’ı hezimete uğratabilme ihtimalinin bulunduğuna lakin bunun o kadar da kolay gerçekleşmeyebileceğine işaret ediyorsunuz. Sizce bu süreci belirleyecek dinamikler neler?
Dr. Berk Esen: AKP, yaklaşık 20 yıldır neredeyse tek başına iktidarda. Partinin başında, bir oldukça tanınan ve yaşananlara karşın popülaritesini sürdüren bir kişi var. Bu üslup tanınan, güçlü, basını, sivil toplumu, üniversiteleri bu kadar baskı altına almış, bürokrasiyi, hukuk sistemini partizan bir halde denetim eden bir iktidarı sandıkta devirmek kolay değil. Yalnızca Türkiye’de değil, misal öteki ülkelerde de bu güç gerçekleşiyor, çok sık olmuyor. Ama bu usul rejimlerin sona ermesine yol açan faktörlerin birçok artık Türkiye’de ortaya çıkmış durumda…
Nedir bu faktörler?
İktidar partisinin içeriden zayıfladığını, eskisi kadar başarılı yönetilemediğini, seçmenleri heyecanlandırmakta zorlandığını görüyoruz. İktidar partisi kendi içinde bölündü, iki yeni parti kuruldu, bu partileri kuran beşerler daha evvel AKP iktidarında başbakanlık, bakanlık yapmış tanınan siyasetçiler. Ve AKP de esasen bu eksikliği kapatmak için MHP ile ittifak yapmak durumunda kaldı. Bu İslamcı gelenekten bir parti olarak AKP’yi, iktidarı zayıflatan değerli bir husus başlığı. Cumhurbaşkanı Erdoğan, her ne kadar tesirlerini kendi tabanı için makul oranda dindirmeye çalışsa da, çok ağır bir ekonomik krizden geçiyoruz. Son olarak da muhalefet hiç olmadığı kadar bir ortaya gelmiş durumda, Altılı Masa ile formal bir sistem da ortaya çıkıyor ve tahminen daha değerlisi muhalefet partilerinden belediye liderleri Türkiye’nin en değerli kentlerini 2019’dan beri denetim ediyorlar ve dolaysıyla onlar üzerinden kaynak dağıtabiliyorlar, alternatif bir programı seçmenlere gösterebiliyorlar, hizmetleri yoluyla artık AKP seçmenine de dokunabiliyorlar. Bunlar Türkiye’de muhalefetin 2002’den beri hiç olmadığı kadar AKP iktidarını sandık yoluyla değiştirebileceğini gösteren kıymetli emareler.
Bununla birlikte tahlilinizde, “Erdoğan savaşmadan pes etmeyecektir” görüşünü kaydediyor, muhalefet partilerinin çok kutuplaştırıcı, çetin bir gayrete hazırlıklı olmaları gerektiğine işaret ediyorsunuz…
Seçimlere kadar Cumhurbaşkanı Erdoğan sistematik olarak iktidarda kalmak için birtakım atılımlar yapacak. Seçimlerin mukadderatını ise, büyük ölçüde muhalefetin bu atılımlara ne kadar muvaffakiyetle karşılık vereceği tayin edecek. Bu nedenle artık dikkatlerin muhalefete odaklanması gerektiğini düşünüyorum. Seçimleri birinci sefer kazanma fırsatı olan muhalefetin yanlışsız atılımlar yapması halinde seçimleri kazanabileceğini lakin bunun için gerekli atılımları yapmakta da zorlanacağını düşünüyorum…
Seçimlere az bir mühlet kalmasına rağmen muhalefet partilerinin aday belirleme konusunda bile mutabakatı sağlayamamış, bunu en sona bırakmış olmaları, somut bir program sunamamış olmaları eleştirilere bahis oluyor. Muhalefetin oluşturduğu ittifak bocalıyor görünüyor. Sizin müşahedeniz nedir?
Altılı Masa’nın aday belirlemeyi en sona bırakması bence iki temel problemden kaynaklanıyor ve altı parti bu temel problemleri bir türlü aşamıyor. Birincisi, bu altı partinin büyüklük, güç ve seçmen sayısı olarak birbirinden çok farklı olmaları. Aslında masada muhalefetin yaklaşık yarısını temsil eden, yüz yıllık tarihi olan CHP var, onun yanında yavaş yavaş sağda kalan, muhalif oyları toplamaya başlayan, hatırı sayılır bir takviyeye sahip olan bir DÜZGÜN Parti var. Bu iki partinin yanında son derece küçük, lakin kurumsal kimliklerini, varlıklarını sürdürebilmek için belli hususlarda daima taviz isteyen, seçmenler nezdinde sahip oldukları yükten daha fazlasını elde etmeye çalışan, dört parti var. Bu partiler ortası bir rekabete ve ittifakın bir türlü tam olarak asıl netameli hususlarda müzakereye bile başlayamamasına yol açıyor. Bunun üstüne, ana muhalefet partisi genel lideri olarak çok alışılmış ki adaylık meşruiyeti olan lakin kâfi popülariteye sahip olmayan Kılıçdaroğlu da aday olmak istiyor. Lakin Kılıçdaroğlu, seçmenler nezdinde heyecan uyandıramıyor, bir türlü bir kampanya inşa edemiyor fakat aday olmak istiyor ve adaylığı kurgulamak için Altılı Masa’dan bağımsız bir sürü başı sonu düşünülmemiş fevri çıkışlar yapıyor… Halbuki bu partilerin önünde çok temel mevzu var ve geçen yedi aylık müddette, bu problemlerin hiç biri konusunda somut, olumlu bir adım atıldığını göremedik.
Nedir bu temel bahisler?
Seçimlere bu partiler nasıl girecek? Ortak listeyle mi girecekler, kabineyi oluşturacaklar mı? Kim hangi bakanlığı alacak? Seçimden sonra güçlendirilmiş parlamenter sisteme geçerken nasıl bir takvim izleyecekler? Sanırım bu meselelerin hiç birisini konuşmadılar. Konuşmuşlardır fakat söylemiyorlardır diyebilirsiniz… Lakin konuştuğum her siyasetçiye bunları soruyorum, konuştukları istikametinde bir bilgi edinemedim…
“Erdoğan’a reaksiyon o kadar çok ki esasen muhalefete oy verirler” diye düşünüyor olabilirler mi? Meğer sizin de makalenizde dikkat çektiğiniz üzere muhalefetin kazanması halinde yine parlamenter demokrasiye geçiş hiç de kolay bir süreç olmayacak. Bu sürece kimin liderlik edeceğini, hangi siyasi takımlarla bunun yönetileceğini, nasıl bir program öngörüldüğünü ilan etmek, seçmene bunu değerlendirecek, müşahede yapabilecek bir müddet tanımak, demokrasinin aslında en temel gerekliliklerinden değil mi?
Sıkıntı da bu. Yapısal faktörler nedeniyle aslında mevcut iktidar seçimi çoktan kaybetti. Ama muhalefetin seçimi kazanmak için atması gereken adımlar, yani tanınan aday ve somut program ortada yok…
Buna sebep olan nedenler ne sizce?
Şöyle de bir sorun var, biz aslında Türkiye’de ne bu kadar geniş bir koalisyon örneğine ne de başarılı olmuş bir koalisyon hükümeti örneğine şahit olduk. Üstelik, bu partiler siyaseten çok farklı geleneklerden geliyorlar. O farklılıkları aşıp ortak program da ortaya koymuyorlar. Son kertede birtakım hususlarda bilhassa iktisat alanında uzlaşmanın daha kolay olacağını düşünüyorum. Türkiye iktisadı o kadar makus yönetiliyor ki, varsayımım Merkez Bankası bağımsızlığını temeline alan ve kısa vadede enflasyonu düşürmek için adımlar atacak ve bu adımları atarken de artan fakirlik ve işsizliği çözmek için de devlet müdahalelerini gündeme alacak bir program düşünecekler. Göç sorununda de emsal telaffuzlar kullanmaya başladılar. Birkaç yıllık planla, teşvikler yoluyla Suriyeliler ülkelerine dönmeleri için ikna edilmeye çalışılacak, Esad ile görüşülerek kapıları açması sağlanmak istenecek… Lakin bence asıl dış siyaset ve bilhassa politik atamalar konusunda önemli görüş ayrılıkları olacak, bilhassa bürokratik atamalar çok büyük bir sorun olacak.
Analizinizde de Altılı Masa için üzerinde uzlaşı sağlanması en güç hususun siyasi, bürokratik atamalar olduğuna işaret ediyorsunuz. Neden?
Rejim değiştikten sonra yüzlerce yeni durum açılacak. Partilerin hepsi bu durumlardan hisse kapmaya çalışacak. Eski rejimden herkesi tasfiye edemeyeceğiniz için kim nereye atanacak, bunu kim belirleyecek, bu artık külliyen muamma… Aday belirleme süreci bu bakımdan da değerli. Kemal Kılıçdaroğlu üzere çok tanınan olmayan, kendi partisinin seçmenlerini bile heyecanlandıramayan birinin aday olma ihtimali lakin bu küçük sağ partilere verilecek önemli bir taviz ile mümkün olabilir, onları bu taviz yoluyla ikna edebilir. Daha tanınan aday çıkarsa, işte o vakit bu dört partinin tesiri daha düşük olur, CHP ve DÜZGÜN Parti süreci bir arada yürütürler diye düşünüyorum.
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın seçimi kaybetse dahi iktidardan vazgeçmek istemeyeceğini, hatta anti-demokratik yollara başvurabileceğini tez edenler var… Kimi siyasi gözlemciler ise iktidarın yargı, bürokrasi ve medyayı bu kadar denetim altında tuttuğu mevcut ortamda yapılacak seçimlerin de aslında adil ve özgür olarak nitelendirilemeyeceği görüşünde. Hatta iktidarın “dezenformasyon ile mücadale”, basın örgütlerinin ise “sansür yasası” olarak nitelendirdikleri kanun teklifi ile iktidarın seçimler öncesinde basın üzerindeki baskıyı daha da artırmak istediğine işaret ediliyor. Sizin değerlendirmeniz nedir, mevcut koşullarda yapılacak seçimlerin özgür ve adil olmayacağı ile ilgili soru işaretleri için ne diyorsunuz?
Önümüzdeki seçimleri bırakın, en azından 2015 seçimlerinden beri Türkiye’de seçimlerin adil ve özgür bir ortamda cereyan etmediğini görüyoruz. 2023 seçimlerinde de bu olacak. Bununla şunu kastediyorum: İktidar partisi, adayları, kamu kaynaklarını seçimleri kazanabilmek için sistematik olarak kullanacaklar. Seçimleri kazanmak için hem tüm vatandaşlardan toplanan vergiler çeşitli siyasetler aracılığıyla kullanılacak, hem de bürokrasi kampanya periyodunda iktidar partisi adayları için çalışacak. Ayrıyeten medyanın neredeyse yüzde 90’ının iktidarın denetimi altına girdiğini görüyoruz. Dolaysıyla medyada da neredeyse tek taraflı bir kampanya yürütülecek. Ayrıyeten muhalefet partilerinin kampanya yapmasını sistematik olarak zorlaştıracak adımlar atılacak. Erdoğan’ın daha karar vermediğini düşünmekle birlikte seçimlere giden yolda HDP’nin kapatıldığına da şahit olabiliriz. Dolaysıyla seçimlerin hür ve adil olmaması bir kenara aşikâr partilerin seçimlere katılmasına müsaade verilmemesi de kelam konusu olabilir. Lakin bununla birlikte, ben seçimlerde kitlesel bir hilenin yapılabileceğini düşünmüyorum.
Evet tahlilinizde de buna vurgu yapıyorsunuz. İktidarın seçimlerde manipülasyona, hileye başvurmasının çok da mümkün görmediğinizi, bunun kendisi için de çok riskli olacağına dikkat çekiyorsunuz. Nedir bu riskler?
Türkiye yaklaşık 85 milyonluk, çok yüksek seçmen sayısına sahip bir ülke. Yaklaşık yüzde 1’lik bir oy çalmak için bile çok önemli bir tertip gerekiyor. Seçimler kıl hissesi sonuçlanmayacaksa, çok fazla oyun hile ile el değiştirmesi gerekecek. Bunu yapabilmek için çok önemli bir tertibe gereksiniminiz var. Pek alışılmış ki diyebilirsiniz ki bu kadar otoriter bir rejimde bürokrasi yardımcı olacaktır, natürel ki her vakit bu türlü bir risk var. Fakat o noktada muhalefet partileri en azından sandıklarda bir ya da iki temsilci atayabilirlerse, bu kadar büyük bir operasyonun fark edilmeden gerçekleşmesi mümkün değil. Fark edildiği durumda da bunun hem yapan beşerler için uzun vadede çok önemli tesirleri olacaktır hem de fark edildiği vakit memleketler arası kamuoyunda bu seçimin hiç bir meşruiyeti kalmayacaktır.
Uluslararası meşruiyet neden kıymetli?
Muhalif siyasetçiler iktidarı çok sert eleştirmekle birlikte, telaffuzlarıyla hala seçimlere inanç duyduklarını söz ediyorlar ve seçimlere olan bu inanç, iktidara bir meşruiyet kazandırıyor. Şayet iktidar bu son meşruiyeti de ortadan kaldıracak atılımlara girişirse, bu sefer muhalefet partilerinin seçmenlerini sokağa dökmek, kitlesel hareket yapma, iktidarı tanımama ve rejimi gayrimeşru ilan etme imkanları var.
Ağır bir ekonomik krizden geçerken hem içeride hem dışarıda zorlanan, zayıflayan bir iktidar böylesine bir fiili hareket içerisine girerse, yakalanıp, meşruiyeti büsbütün elinden alınırsa bu iktidarın ayakta kalmasını güçleştirecek bir senaryo olur. Evet hile bir senaryodur ve evet muhalefet partilerinin bunu engellemek için sandık güvenliğine ehemmiyet vermesi gerekiyor. Bu nedenle asıl muhalefetin atması gereken adımların kıymet taşıdığı görüşündeyim.
Makalenizde farklı senaryolar üzerinde duruyorsunuz. Kimi siyasi gözlemciler, AKP’nin seçim sonucunu kabul etmemesi durumunda muhalefetin seçmenlerini kitlesel şovlar için mobilize edebileceği, Erdoğan’ın da kendi tabanını mobilize edebileceği, hatta SADAT üzere oluşumların devreye sokulabileceği endişelerini lisana getiriyor. Siz ise bu türlü bir adımın Erdoğan için çok riskli olacağına işaret ediyorsunuz. Bunu biraz açar mısınız?
Türkiye, Belarus ya da Venezuela üzere ülkelerden farklı. Bu ülkeler, çok daha güçlü ideolojileri olan, bürokrasiyi, bilhassa de orduyu güçlü bir formda denetim eden, Batı’dan kopuk rejimler. Türkiye’de ise durum farklı, Türkiye hala NATO üzere birtakım Batılı memleketler arası kurumların üyesi. Batı’ya entegre bir ülke. Cumhurbaşkanı Erdoğan açısından seçimleri kaybetmek natürel ki son derece makus bir senaryo lakin öte yandan seçimleri kaybedip iktidardan gitmemek, gitmemek için ağır hilelere başvurmak, muhalefeti bastırmak için şiddet kullanımına başvurmak, çok daha düşünceli bir senaryo. Zira artık ikincisine başvurduğunuz vakit hiç bir çıkış yolunuz kalmıyor. Türkiye 1950’den beri seçim yapma geleceğine sahip. Hile yapılmayan seçimlerin seçmenler gözünde büyük bir meşruiyete sahip.
Erdoğan’ın, Batı‘ya alternatif arayışında olduğu, son periyotta bilhassa Rusya, Çin, hatta Körfez ülkeleriyle bu nedenle yakınlaştığı, bu stratejisiyle de iktidarını koruma etmeye çalıştığı iddiası için ne dersiniz?
Evet Erdoğan, öteki seçimli otoriter ülkeler üzere, hem Rusya hem Çin ile yakın ilgiler kurarak ayakta kalmaya çalışıyor olabilir. Fakat Türkiye Macaristan, Sırbistan, Venezuela’dan çok daha büyük. Ayrıyeten ekonomiyi toparlatacak formda ne Çin ne de Rusya’dan finansal yardım alamayacağı da açık. Türkiye satın alınması çok daha güç bir ülke… Erdoğan her ne kadar seçimleri kazanabilmek için Rusya ile gaz ödemesini ertelemek, Çin’den, Körfez ülkelerinden para bulmak üzere stratejiler yürütse de işi güç. İktisadi münasebetleri bakımında Türkiye Batı’ya entegre olduğu için köprüleri atamıyor. Örneğin Rusya’ya uygulanan ambargoyu orasından burasından eğip bükmeye aşmaya çalışıyor, lakin son kertede baskı görünce geri adım atıyor. Zira köprüleri atamıyor. Aslında Türkiye’de otoriter rejimin sandık yoluyla değişmesini sağlayacak yapısal faktörlerden biri de bu: Zira bu rejim memleketler arası alanda yalnızlaştı fakat tıpkı vakitte otokratik rejimlerden de kâfi takviyesi bulamıyor. Bu dayanağı alabilmesi için çok daha kapalı bir rejime gitmesi gerekiyor, fakat o kadar kapalı bir rejimi Türkiye kaldırmaz. Zira Türkiye o denli kolay kolay kapanamayacak kadar heterodoks bir toplum. Belarus, Venezuela, Macaristan nispeten homojen toplumlar. Ayrıyeten özel kesimin canlılığı, özgür piyasa iktisadının geçmişi, bu saydığım ülkelerden çok daha eskiye dayanıyor. Münasebetiyle Türkiye’de kurabileceğiniz otoriter rejimin hudutları var. Muhalefet güçlendikçe, bir ortada durdukça, gerçek atılımlar yaptıkça bu otoriter rejim daha da zayıflar. Muhalefetin gerekli adımları atıp atmayacağını da işte önümüzdeki süreç gösterecek.
Makalenizin sonunda, seçimlerin AB-Türkiye ilgilerinin geleceği için büyük kıymet taşıdığına, bilhassa seçim gecesinin AB tarafından yakından izlenmesi gerektiğine, Erdoğan’ın seçimi kaybetmesi lakin bunu kabul etmemesi halinde de iktidarın demokratik şekilde periyodu için AB üye ülkelerinin Türkiye üzerinde güçlü bir diplomatik baskı uygulaması gerektiğine işaret ediyorsunuz…
AB, Türkiye’nin en değerli ticaret partneri, Türkiye yıllardır birliğe üye olmaya çalışıyor, başta Almanya olmak üzere birçok Batı Avrupa ülkesinde çok yüksek sayıda Türk göçmeni yaşıyor, Türkiye NATO üyesi, tüm bunlar çok önemli siyasi, askeri, ekonomik hatta kültürel alakalar, bağlar olduğunu gözler önüne seriyor. AB’nin ne olursa olsun bu süreci çok yakından izlemesi gerekiyor. Göçmen problemi yahut Rusya’nın Ukrayna işgali nedeniyle Türkiye’ye gereksinim duyup son dakikada seçimlere gittiğimiz bir noktada, Erdoğan’a meşruiyet kazandırmamaları gerekiyor. Merkel bu yanılgıya 2015 seçimleri öncesinde düştü. O nedenle AKP’nin seçimi kazandığını tez etmeyeceğim. Ancak AB’nin önümüzdeki 8 ayda Erdoğan’a iç siyasette kullanabileceği bir malzemeyi vermemesi gerekiyor. Seçim akşamından yaşanabilecek birtakım senaryolarda AB’nin tutumu çok net olmalı. Otoriterleşme düzeyinin çok arttığı bir noktada “Aman Türkiye Ukrayna savaşında çok kritik bir role sahip” üzere tabirlerde bulunup, uzun vadede Türkiye’yi büsbütün kaybedebilecekleri bir adım atmamaları lazım. Bunun bilhassa altını çizmek istiyorum.
Türkiye’de iktidarın değişmesi halinde, Avrupa ile ilişkilerin düzelmesi için de her iki tarafa da sorumluluk düştüğünü vurguluyorsunuz. Yeni hükümetin ekonomik kriz ve göç meselesini çözme, yine parlamenter demokrasiyi tesis etme gayeleri için, Batılı müttefiklerinin siyasi ve finansal desteğine gereksinim duyacağına dikkat çekiyorsunuz. Avrupa’nın içinden geçmekte olduğu sorunları düşündüğümüzde, bu mevzuda optimist misiniz?
Muhalefetin seçimi kazanıp iktidara geldiği senaryoda AB ile bilhassa toplumlar ortasında bağları güçlendirecek, bağlantıyı ağırlaştıracak adımların atılması gerekiyor. Bilhassa son periyotta Almanya’dan Schengen vize taleplerine red kararı geliyor, bu dehşet verici ölçüde yanlış bir siyaset. Türkiye’deki sivil toplumun güçlendirilmesi, ticari bağların daha fazla geliştirilmesi lazım. Ayrıyeten AB’nin Türkiye’den göçmen siyasetlerinde olduğu üzere mütemadiyen taviz koparamayacağını, bunun artık Türkiye tarafından kabul edilmeyeceğini de şimdiden varsayması gerekiyor. Tıpkı şey Türkiye-Yunanistan problemleri için de geçerli. Evet Türkiye de vakit zaman çok maksimalist durumlar alıyor lakin Yunanistan da misal maksimalist konumlar alıyor. Bu şekil hususlarda Türkiye’nin büsbütün havlu atıp önüne konan her şeyi kabul etmeyeceğini bence şimdiden varsaymaları ve adil müzakere şartlarını sağlamaları gerekiyor. Bu, uzun vadede AB için de iyi olur. Türkiye üzere genç nüfusa sahip büyük bir ülke kaybedilirse bunun Türkiye için olduğu üzere AB için de ağır bedelleri olur… Umarım Rusya örneği Avrupalı siyasetçileri biraz akıllandırmıştır.
