Türkiye meslek hastalıklarını neden teşhis edemiyor?

“Hastalık maruziyeti tespit ettiğim için işten atıldım. Hastalık tespit ettiğim için işten atıldım.”

Ahmet Tellioğlu 22 yıllık bir işyeri doktoru. Meslek hayatında iki defa işten atıldı. 2013 yılında çalıştığı Organik Kimya firmasından çalışanlarda toksik kimyasallara maruziyet tespit ettiği için atılan Tellioğlu, 2019’da da misal bir süreci OYAK Beton’da yaşadı. Emekçilerin akciğer sinemalarının bu hususta özel eğitim almış Memleketler arası Çalışma Örgütü (ILO) okuyucularınca değerlendirilmesini ve OYAK Beton’un tüm tesislerinde toz ölçümü yapılmasını istediği için işten çıkarıldı.

Tellioğlu iki şirkete de açtığı işe iade davasını kazandı. Mesleksel bağımsızlığı kanıtlanmış oldu. Fakat Türkiye’de personel sıhhati alanında misal tablo devam ediyor.

Türkiye’de patronların kıymetli bir kısmının personel sıhhati konusunu bir maliyet ögesi olarak gördüğünü, iktidarın ise patronun maliyetini azaltan siyasetleri öncelediğini vurgulayan Tellioğlu, “İşverenlerin, meslek hastalıkları ve personel sıhhati alanında köpeksiz köy buldum, değneksiz geziyorum halinden çıkartılması lazım” diyor.

Avrupa İstatistik Ofisi’nin (Eurostat) son bilgilerine nazaran, ölümlü iş kazalarında Avrupa birincisi olan Türkiye’de, resmi bilgilere nazaran meslek hastalığına yakalanların sayısı epeyce az.

Almanya’da 30 katı

Sosyal Güvenlik Kurumu’na (SGK) nazaran, meslek hastalıklarının çalışan nüfusa oranı Türkiye’de yüz binde 2 civarındayken Almanya’da bu oran 30 katına çıkıyor.

Peki, bu durum Türkiye’nin bu bahiste Almanya’dan daha ileride olmasından mı kaynaklanıyor?

Bu alanda çalışan uzmanlara nazaran durum tam zıddı.

Uzmanlara nazaran, bu süreçteki zorluklar öncelikle mevzuatta başlıyor. O denli ki Türkiye, meslek hastalıklarını teşhis etme noktasına gelemiyor.

Mevzuata nazaran meslek hastalığı tanısı için hastalık ve meslek ortasında bir illiyet kurmak gerekiyor. Lakin iş bununla da sonlu kalmıyor.

Listede 67 hastalık var

Sosyal Sigorta Sıhhat Süreçleri Tüzüğü’nde bir meslek hastalığı listesi bulunuyor. Bu listede bulunan 67 hastalık dışında kalan ve işin şartlarından kaynaklı olarak yakalanılan rastgele bir hastalık meslek hastalığı sayılmıyor.

DW Türkçe’ye konuşan Depo, Liman, Tersane ve Deniz Çalışanları Sendikası (DGD-SEN) Avukatı Leyla Bilgen, “Bu 67 hastalığı zati meslek hastalığı olarak kanıtlayabilmek yahut ispatlayabilmek o kadar zorken, bir de 67 hastalık haricindeki bir hastalığı biz meslek hastalığı olarak kanıtlayamıyoruz. Yani imkânsız bir süreç” diye konuşuyor.

Mevzuatın bir tabibin meslek hastalığı tanısı koymasını neredeyse SGK’nın müsaadesine bağladığını söz eden Tellioğlu da “Kocaman bir mevzuat var. Toplumsal Güvenlik Kurumu yani Türkiye’nin sigortacıları, Türkiye’nin tabiplerine ‘siz şu hastalığın teşhisini koyamazsınız’ diyor. Ne cüret ne hak. Bu türlü şey olur mu” sözlerini kullanıyor.

SGK’lı olma kaidesi var

Öte yandan mevzuata nazaran meslek hastalığına yakalanan personelin SGK’lı olması da gerekiyor. “Türkiye’de sigortasız, garantisiz çalışan tahminen milyonlarca personel var bilemiyoruz ancak devlet bu türlü bir sınırlama koymuş” diyen Leyla Bilgen’e nazaran, bu meşakkatli süreçte üçüncü zorluk ise bir emekçinin meslek hastalığına yakalandığını hastanelerden doktor raporuyla kendisinin ispatlamasının istenmesi. Bilgen, bu süreçte personelin yapılması gereken bürokratik süreçleri çoğunlukla aşamadığını söylüyor.

Gemi sökümü, maden, inşaat üzere meslek hastalığı teşhisi koyma ihtimali olan bölümlerin yüklü olduğu Türkiye’de, çalışanların slikozis, KOAH üzere teneffüs yolu hastalıkları ve mezotelyoma üzere kanser hastalıklarına yakalanma riski yüksek. Fakat literatür bu türlü söylese de resmi datalar bunu yansıtmıyor.

En az 8 bin ölümlü vaka

Dünya Sıhhat Örgütü ve ILO’nun ortak çalışmasına nazaran bir ülkede ölümlü iş kazalarının dört katı kadar da meslek hastalığından ötürü mevt gerçekleştiğine dikkat çeken Ahmet Tellioğlu, “Mesela geçen yıl Türkiye’de 2 bin civarında iş kazasına bağlı mevt varsa şunu varsayabilirsiniz. En az 8 bin de aslında iş kaynaklı hastalık nedeniyle hayatını kaybeden insan var” diyor.

Leyla Bilgen de “Literatürde bir senede bir havzada yahut bir ülkede yüzde 4 ile yüzde 12 ortasında meslek hastalığına yakalanma riski vardır” dendiğini lakin Türkiye’de bu tablonun ortaya konmadığını vurguluyor: “Türkiye’de 14 milyon çalışan var. 2020 yılında verilen istatistiki bilgiye nazaran, bir senede yalnızca 1088 kişi meslek hastalığına yakalanmış. Yani çok çok düşük bir orandan bahsediyoruz. Meslek hastalıklarının bildirilmediğini buradan da görebiliyoruz.”

Madencilik dalında de Ekim 2020’de yayınlanan resmi istatistiğe nazaran yalnızca 95 kişinin meslek hastalığına yakalandığını söyleyen Bilgen, sayıların bu kadar düşük olmasında bürokratik manilerin yanı sıra personelin gelir ve hayat telaşının da olduğunu vurguluyor.

İşsiz kalma korkusu

“Çünkü orada işsiz kalma korkusu çok yüksek oluyor. Zira bir meslek hastalığını bildirdiği taktirde işe alınmama durumu kelam konusu. Rastgele bir işte çalışmama durumu kelam konusu. Bu nedenle emekçiler çoğunlukla bunu bildirmiyor ve yeniden emeklilik sürecinden sonra bildirimler yapabiliyor. Fakat o basamakta da vakit aşımı müddetinde kaybettiklerini görürüz. Zira meslek hastalığında bildirim kaidesi olarak 10 yıllık müddet var.”

Brezilya Donanması‘na ilişkin ‘São Paulo’ isimli uçak gemisinin İzmir Aliağa’da söküleceğine ait tartışmalar son aylarda gündemdeydi. Geminin Türkiye’ye getirilmesinden şimdilik vazgeçildi. Fakat gemi söküm kesiminde riskli çalışma ortamı varlığını koruyor.

Leyla Bilgen, Aliağa’da çalışanların ekseriyetle birbiriyle akraba münasebetleri olduğuna dikkat çekiyor. Bu süreçte bölgede meslek hastalıklarının boyutunu tespit edebilmek için hastanelerle görüştüklerini lisana getiren Bilgen, “Orada çalışan 1500 kadar çalışandan bahsediyoruz fakat meslek hastalığı 2017 yılından beri hiçbir halde bildirilmemiş. Hem iş bulamama korkuları hem de çocukları, kardeşlerinin o havzada tekrar birebir kesimde çalışıyor olmaları bunların önündeki büyük manilerden biri” tabirlerini kullanıyor.

“Denetimler evvelce haber veriliyor”

Yaklaşık 10 yıl evvel hayata geçirilen 6331 Sayılı İş Sıhhati ve Güvenliği Kanunu da çalışana, patrona, yeniden iş yeri tabibine, iş güvenliği uzmanına birçok yükümlülük öngörüyor. Fakat bu yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmemesi konusunda soru işaretleri var.

Öncelikle kontrollerin düzgün yapılamadığına işaret eden Leyla Bilgen, “Çoğunlukla denetlemelerin evvelce haber verildiğini biliyoruz. İşyerine gelmeden evvel, birkaç gün evvel zati patronun bundan haberdar olduğu, iş yerinde gerekli tedbirleri aldığı, gerekli ekipmanları çalışanları sağladığını bizler görüyoruz” diyor.

6331 Sayılı Kanun’la çalışanlara işyerindeki eksiklikleri teftiş yapanlara bildirme yükümlülüğü verildiğini söz eden Bilgen, “Denetimlerin evvelce haber verildiği bir ortamda işsiz kalma korkusu da yaşayan bir çalışan eksiklikleri nasıl bildirebilir” diye soruyor.

Meslek hastalığına yakalanan emekçinin, iş ve gelir kaybı tasasından ötürü çoğunlukla bunu bâtın tuttuğunu söz eden Ahmet Tellioğlu da birebir sorunu iş verene bağlı çalışan iş yeri doktorları ve iş güvenliği uzmanlarının da yaşadığını vurguluyor.

Hekimin de iş garantisi yok

Tellioğlu, 6331 Sayılı Yasa’nın işyeri tabipleri, iş güvenliği uzmanları ve yardımcı sıhhat işçisinin taşeronlaştırılmasına müsaade eden ve iş sıhhati güvenliği alanında çalışan insanların meslek örgütleri ile bağını koparan bir düzenleme olduğunu lisana getiriyor. Maddeyle birlikte bu alanda çalışanların güvensizleştirildiğini, fiyatlarının aşağı çekildiğini ve mesleksel bağımsızlıklarının ortadan kaldırıldığını söz eden Tellioğlu, doktorun hastalık teşhisi koyduğu vakit bir iş teminatı olması gerektiğinin altını çiziyor.

Ahmet Tellioğlu, “Ben tabibim tabi ki hastalık teşhis edeceğim ya da bir hastalık etkeni teşhis edeceğim. Bunu teşhis ettiğim vakit işten çıkarılıyorsam, o patronun başına çok önemli işlerin gelmesi lazım ki bunu aklından geçirmesin. Artık Türkiye’de bu türlü bir nizam yok” diyen Tellioğlu, şöyle devam ediyor: “Türkiye’de bu bir maliyet konusu olarak görülüyor. ‘Hastalık teşhisi konulmasını kolaylaştırırsak bu işin patronlarımıza maliyeti artar ve bizim de siyasi iktidar olarak görevimiz patronumuzun maliyetini azaltmak. O vakit bu iş bu türlü olsun, bu türlü devam etsin. Bir yandan da bu türlü bir şeyler yapıyor üzere yapalım’ diyorlar. Durum bu.”