Rusya-Ukrayna savaşının sürdüğü bir periyotta Asya Pasifik’te de Çin ile Tayvan ortasında tansiyon yüksek. Ukrayna ve Batı ülkeleri ile Rusya ortasında bir istikrar siyaseti sürdürmeye çalışan Türkiye, Tayvan üzere global dönüşümlere neden olabilecek yeni bir sınamayla karşı karşıya.
Kış aylarında başlayan Ukrayna savaşıyla kimi memleketler arası bağlantılar teorisyenlerine nazaran Soğuk Savaş 2.0 olarak tanımlanabilecek yeni bir dünya sistemine girişin ayak sesleri duyulmuştu. Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin başlamasının akabinde Çin’in de Tayvan için emsal bir teşebbüste bulunmasının sürpriz olmayacağı yorumları yapılıyor. ABD Temsilciler Meclisi Lideri Nancy Pelosi’nin Çin’in sert ihtarlarına karşın geçtiğimiz hafta Tayvan’ı ziyaret etmesi ve Çin’in tatbikatlara başlaması da bu yorumlarda haklılık hissesi olduğu görüşünü güçlendirdi.
Peki Türkiye, Tayvan krisinde nasıl bir tavır takınacak?
Ukrayna savaşı ile ilgili istikrar siyaseti takip etmeye çalışan Türkiye’nin şu ana kadar Tayvan-Çin sıkıntısı hakkında açıklama yapmayarak taraf tutan bir tavır takınmadığı gözleniyor.
Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim Üyesi Dr. Ümit Alperen, Türkiye’nin evvelce beri Tek Çin siyasetini desteklediğini hatırlatarak bu siyasetten Tayvan, Çin, ABD ve mevzuyla ilgili öteki ülkelerin anladığının ise farklılıklar içerdiğine dikkat çekiyor. Alperen, bu nedenle Türkiye’nin de bu siyasetten ne anladığını bu evrede ayrıntılandırmaya ve taraf tutmaya gereksinim hissetmeyebileceğini belirtiyor.
Gelişmelere dair en net açıklama ise Soçi dönüşü Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’dan gelmişti. Pasifik’teki gelişmelerin sorulması üzerine Erdoğan, Ukrayna’daki savaş ve koronavirüs salgınının global iktisat ve istikrara olumsuz tesirlerinin sürdüğü bir periyotta yeni bir krizin ortaya çıkmasına müsaade vermemek gerektiğini söyledi. Taraflara itidal daveti da yapan Erdoğan ayrıyeten Putin’in kendisini Eylül ayındaki Şangay Beşlisi toplantısına davet ettiğini belirterek toplantıya katılmayı planladığını aktardı.
Türkiye’nin Çin-Tayvan krizine karşı tutumu
Pekin’in Tek Çin siyaseti doğrultusunda ana karayla birleştirmek istediği Tayvan’ın resmi statüsü tartışmalı ve Tayvan çok az ülke tarafından tanınmakta. Tayvan’ı bağımsız bir ülke olarak tanıyan yalnızca 14 devlet var. Türkiye de ABD, Avrupa ülkeleri ve birçok ülke üzere Tayvan’ı tanımayanlar ortasında yer alıyor.
Türkiye, iç savaşı kazanarak kurulan Çin Halk Cumhuriyeti’yle 1971’de diplomatik bağlar kurmaya başlamış ve bu tarihten sonra da Tek Çin siyasetini desteklemeye başlamıştı.
Türkiye – Çin bağlarını son yıllarda siyasi açıdan meşgul eden bahis ise şu andaki gündem olan Tayvan sorunu değil, Uygur sorunu oldu. Birçok ülke Çin’i Doğu Türkistan’daki Uygur Türklerine yönelik baskıcı siyaset uygulamakla suçlarken daha evvelce sert tenkitler yönelten Ankara, son yıllarda hususa daha temkinli yaklaşıyor. Bu nedenle muhalefet partileri de sık sık hükümeti eleştiriyor.
Tayvan sıkıntısının Türkiye’nin şu anda net bir taraf alması gereken bir durumda olmadığını söyleyen Dr. Alperen, krizin tırmanmasının siyasi bağlardan çok ekonomik ve ticari bağlantıları etkileyebileceğini söylüyor.
Türkiye, Tayvan’ı tanımadığı için ikili ekonomik bağlantıları Çin’e kıyasla daha sonlu. İki ülke ticari münasebetleri daha çok özel dal üzerinden ilerliyor ve ticaret istikrarında Türkiye’nin ithalatı ağır basıyor.
Ticaret Bakanlığı datalarına nazaran, 2021 yılında Tayvan’dan yapılan ithalat 1,8 milyar dolar.
Diğer taraftan Türkiye’nin ithalat yaptığı ülkeler sıralamasında Çin birinci sırada yer alıyor. Yeniden Ticaret Bakanlığı datalarına nazaran, Türkiye’nin Çin’den 2021 yılındaki ithalatı 23 milyar dolar, ihracatı ise 3.6 milyar dolar.
Olası bir Çip krizi Türkiye’yi nasıl tesirler?
Tayvan-Çin gerginliğinin büyümesi durumunda Türkiye’yi dünya çapındaki mümkün bir çip krizinin etkileyebileceği belirtiliyor.
Tayvan’ın dünyanın en değerli çip üreticisi olduğunuhatırlatan Alperen, “Bu şirketin üretimi sekteye uğrarsa ya da kriz derinleşirse, ki bir savaşa ihtimal vermiyorum, çip üretiminin ya da tedarik zincirlerinin sekteye uğraması sorun başlatabilir. Tayvan ile Çin ortasındaki ticarette de çip çok değerli konumda” diyor.
Alperen’e nazaran ABD ile Çin’in uzun vadede karşı karşıya gelme ihtimali de dünyayı ekonomik açıdan derinden etkileyebilir. Çin ile ABD’nin dünya iktisadının yüzde 40’ını oluşturduğunu anımsatan Alperen, “Bu devasa bir şey. Dünyanın iktisadının yarısının savaşa girmesi demek” diyor.
Belirsizlik devirlerinde ne yapmalı?
Bu etapta uzmanların birden fazla Asya-Pasifik’te sıcak çatışmaya ihtimal vermiyor lakin orta ve uzun vadede bölgedeki tansiyonun daha tırmanabileceğini de belirtiyor.
Özyeğin Üniversitesi Memleketler arası İlgiler Kısım Lideri Prof. Dr. Cihan Balta, bu çeşit belirsizlik periyotlarında en kıymetli ögenin “direnç” olduğuna işaret ederek kıymetli olanın krizlere karşı dayanıklılığın, bilhassa de toplumsal dayanıklılığın arttırılması olduğunu vurguluyor.
“Kutuplaşması düşük, iç meselelerini çözmüş bir ülke olmanız lazım. Güç ve besin güvenliğinde yol kat etmeniz, sıhhat altyapınızın güçlü olması, teknolojiye ve kaliteli insan materyaline yatırım yapmanız lazım” tespitinde bulunan Balta’ya nazaran bu tıp periyotlarda “yayılmacı olmayan ve güvenilir” bir dış siyaset takip etmek gerekiyor. Balta kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Türkiye’nin ben nereye taraf olmalıyım sorusundan daha çok, ben kendimi nasıl güçlendirmeliyim, toplumsal dayanıklılığımı nasıl arttırmalıyım diye sorması lazım. İç problemlerini çözen bir ülke ortada kalmayacaktır. İçeride yaşadığınız problemleri dışarıya bağırarak çözmek isterseniz, en büyük tehlike bence husus dışı kalırsınız. Hiçbir taraf sizi kendi tarafına istemez.”
Akademik çalışmalar için bir devir Tayvan’da yaşayan ve Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Öğretim Üyesi Asya-Pasifik uzmanı Diren Doğan da Türkiye’nin günümüzde bölgeye yönelik siyasetinin 2019’da ortaya konulan Tekrar Asya Teşebbüsü ile aşikâr bir kalıba oturtulduğunu hatırlatarak bölgenin süratli gelişimi ve global aktörlerin aktifliği karşısında Türkiye’nin yapması gerekenin Güneydoğu Asya ülkelerine yönelik daha kapsamlı stratejiler kurmak, bölgedeki sıcak çatışma noktalarına temas etmeden ve taraf belirtmeden iş birliklerini geliştirmek olduğunu belirtiyor.
Türkiye’de istikrar siyasetine devam edebilir mi?
Son krizin çıkmasıyla birlikte ABD üzere Tayvan’a dayanak verenler kadar, Rusya ve İran üzere Çin’in toprak bütünlüğünü savunan açıklamalar yapan ülkeler de bulunuyor.
Türkiye’nin “geçmişten gelen idare geleneği ve Ukrayna sürecinde üstlendiği arabuluculuk rolüyle global sistemdeki çalkalanmalardan mümkün olduğunca az hasar almaya çalışan, oluşan bloklaşmalarda istikrarda kalmayı tercih eden” bir aktör olduğunu belirten Doğan, ilerleyen süreçte Türkiye’nin bu rolünü etkileyebilecek birkaç parametreye dikkat çekiyor.
Bu parametrelerden birincisinin Türk dış siyasetinin klâsik Batı önceliklendirmesi olduğunu ve Türkiye’nin Osmanlı’dan itibaren istikametinin Batı’ya dönük olduğu argümanının global krizlerde de kendini ortaya çıkarabileceğini belirten Doğan, lakin son yıllarda bu argümanda birtakım kırılmalar olduğunu da not ediyor.
Doğan’a nazaran Ankara’nın istikrar siyasetini etkileyebilecek öteki parametreler ise Çin’in Türkiye algılaması ve Türkiye’nin Uygur siyasetinin yöneleceği strateji ile Türkiye’nin Batılı müttefiklerinden gelebilecek cevaplar olabilir.
Dünyada yeni tertip nasıl olacak?
Öte yandan Ukrayna savaşı ve akabinde Çin-Tayvan tansiyonu uzun vakittir dünya için yeni bir nizamın mi geldiğine yönelik tartışmaları da alevlendirmiş durumda.
Prof. Balta bu usul devirlerin memleketler arası münasebetler disiplininde geçiş periyotları olarak görüldüğünü belirterek bunu şöyle anlatıyor:
“Eski hegemonik aktörün askeri gücü vardır, lakin iktisadi gücü zayıflamaktadır. Yeni yükselen güç ise ekonomik olarak başarılıdır, fakat bunu askeri ve kurumsal güçle şimdi tamamlayamamaktadır. Ya da askeri ve kurumsal liderlik yetenekleri zayıftır.”
Bu geçiş devrinin nasıl çözüleceğini, yeni bir istikrarın nasıl oluşacağını yahut oluşup oluşmayacağının şimdi bilinmediğini söyleyen Balta, “ABD gücünü yitiriyor ve Çin eninde sonunda global sistemin önderi olacak diyemeyiz. Zira bu dönüşüme eşlik eden hem iklim krizi üzere büyük tehditler var, hem de önemli teknolojik sıçramalar. Bu çok belgisiz bir dönem” diyor.
Küresel sistemin “idaresine” dair en değerli dönüşümü ise ABD’nin durumundaki değişiklik olarak gören Balta, “ABD ben artık bu sistemin maliyetlerini ödemek istemiyorum, bu sistem artık benim yararıma işlemiyor diyor. Maliyetleri paylaşmak ve sistemin temel dinamiklerini değiştirmek, odağını da Çin’in kapitalist yükselişini durdurmaya ve sınırlamaya aktarmak istiyor” yorumu yapıyor.
Doğan ise şu an her ne kadar Ukrayna krizi ile Rusya’nın memleketler arası tertibe getirdiği savaş atmosferi daha çok dikkatleri çekmiş olsa da aslında yeni bir muhtemel soğuk savaşın ABD ile Çin ortasındaki çaba ile somutlaşacağını belirtiyor.
Çin’in memleketler arası yatırımları, yürüttüğü projeler ve girdiği çok taraflı iş birlikleri ile tüm dünyayı sarmış durumda olduğuna dikkat çeken Doğan, buna karşılık ABD’nin tesiri altına aldığı ülkeler kadar sistemde, tıpkı Soğuk Savaş’taki üzere temassız kalmak isteyen, Çin’in yanında yer alan yahut her iki tarafla da süreci farklı odak alanlarında yürütmeyi strateji olarak belirleyen ülkelerin olabileceğini söylüyor.
