İhracatta yeni rekorlar kırıp Avrupa’nın Çin’i olmak isteyen Türkiye’nin artık bu maksat için iş sıhhati ve güvenliği, çocuk işçiliğiyle uğraş, etraf müdafaa üzere alanlarda da adımlar atması gerekecek.
AB’nin en büyük iktisadı ve Türkiye’nin bir numaralı ticaret ortağı olan Almanya’da yürürlüğe girecek yeni yasa, Alman şirketlerini tedarik zincirlerindeki insan hakları ihlalleri, etrafa verilen ziyandan da sorumlu hale getiriyor.
1 Ocak 2023’te yürürlüğe girecek Alman Tedarik Zincirlerinde Durum Tespiti Yasası (LkSG) yalnızca Alman şirketlerini değil, bu şirketlerin ticari bağ içerisinde bulunan binlerce Türk işletmesini, Türkiye iktisadının performansını da etkileyecek.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın tartışmalı iktisat siyasetleri, seçimler öncesinde artan siyasi tansiyon ve global iktisattaki çalkantılar nedeniyle büyük zorluklar yaşayan Türkiye’deki endüstrici ve üreticiler, bu yeni kurallara ahenk konusunda da çetin bir imtihanla karşı karşıya.
“Türkiye iktisadı için dönüm noktası”
Düşünce kuruluşu Avrupa Komşuluk Kurulu (ENC) Yöneticisi Samuel Doveri Versterbye, 1 Ocak itibariyle Türk-Alman ekonomik bağlarında başlayacak yeni devrin, Türkiye iktisadı açısından değerli bir dönüm noktası olacağını söyledi.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Vesterbye, Almanya’da yürürlüğe girecek yeni yasanın hem Türkiye-Almanya ekonomik ilgilerinin geleceğini hem de Avrupa’nın tekrar şekillenmekte olan global tedarik zincirinde Türkiye’nin üstleneceği pozisyonu tayin edeceğine dikkat çekti.
Türkiye için Almanya ile ekonomik bağlar büyük kıymet taşıyor. AB’nin en büyük iktisadı olan Almanya, hala Türkiye’nin bir numaralı ticaret ortağı ve iki ülke ortasındaki ticaret hacmi 41 milyar euroyu aşıyor.
Almanya birebir vakitte Türkiye’ye en fazla yatırım yapan Avrupa ülkelerinden. Almanya’nın en kıymetli şirketleri Türkiye’de yatırımcı, Türkiye’de 7 bin 800’den fazla Alman ya da Alman sermayeli Türk şirketi faaliyet gösteriyor, yüzbinlerce şahsa istihdam sağlıyorlar.
Ancak Türkiye, en değerli dış ticaret ortağı ile ekonomik ilgilerini geliştirmek, hatta mevcut olan ekonomik ilgilerini koruma etmek istiyorsa, o vakit Almanya’da yürürlüğe girecek yasanın insan hakları ve etrafın korunması için öngördüğü standartlarına da uyması gerekecek.
Almanya’daki yeni yasa ne öngörüyor?
“Yasa, Alman şirketlerinin ekonomik münasebetlerini, yatırımlarını, ticaretini, insan hakları ve etrafın korunması kurallarına, kriterlerine endeksliyor” diyen Versterbye, “Bu yasa aslında, AB üyelik müzakerelerinin ‘Yargı ve Temel Haklar’ başlıklı 23. Fasıl ile ‘Adalet, Özgürlük ve Güvenlik’ başlıklı 24. Fasılın hafif versiyonları” diye konuştu.
Alman Tedarik Zincirlerinde Durum Tespiti Yasası’nda (LkSG), Alman şirketlerinin tedarik zincirlerinde insan hakları ve etrafın korunması üzere alanlarda uymaları gereken kurallar ve standartlar sıralanıyor.
Çocuk emekçi çalıştırılmaması, iş sıhhati ve güvenliği kurallarına uyulması, sendikal haklara hürmet ve hukuka ters bir biçimde taşınmaz mallara el konulmaması bunlardan kimileri. Tedarikçilerin, etnik köken, cinsiyet, siyasi görüş ve cinsel yönelim üzere nedenlerden dolayı ayrımcılık yapmama yasağına uymaları da gerekecek.
Üretim süreçlerinde etrafın korunması, hava kirliliğine sebebiyet verilmemesi, toprağın ve su kaynaklarının kirletilmemesi ve atıkların etrafa ziyan verecek formda taşınmaması da maddede yer alan kararlardan.
Yasa birinci basamakta, idari merkezi Almanya’da bulunan ve 3 binden fazla çalışanı olan işletmeleri kapsayacak. 2024 yılından itibaren ise Almanya’da bin ve daha fazla çalışanı olan işletmeler için geçerli olacak.
Yasada yer alan kararlara uymayan Alman şirketlerine, 8 milyon euroya kadar idari para cezaları uygulanabilecek. Yıllık cirosu 400 milyon euroyu aşan işletmeler ise toplam cirolarının yüzde 2’sine kadar ulaşacak para cezası ödemek durumunda kalabilecek. İhlalin ciddiyetine bağlı olarak şirketler kamu ihalelerinden de muaf tutulabilecek.
Alman yasası neden Türkiye’yi etkileyecek?
Yasanın getireceği yeni yükümlülükleri DW Türkçe’ye pahalandıran Avukat Emre Keki, “Bugüne kadar kıymetli olan üretilen malın kalitesi ve fiyatlaması üzere iktisadi kıstaslardı. Yasa ile birlikte artık yeni bir kıstas daha geliyor: Üretim süreçlerinde insan hakları ihlallerine, çevresel ihlallere sebebiyet vermemek” dedi.
Almanya’daki yeni yasa ile birlikte artık Alman şirketlerinin tedarik zincirlerindeki insan hakları ihlallerinden direkt sorumlu hale geldiğine işaret eden Keki, şöyle devam etti:
“Bu, Alman şirketlerine tedarikçilerinin bu kıstaslara uyup uymadığına bakma ve bunlara uyan tedarikçilerle çalışma yükümlülüğü getiriyor. Üçüncü ülke tedarikçileri de bu nedenle kendilerini bu kıstaslara uyan bir iş ortağı olarak pozisyonlandırmak zorunda. Bu Türk şirketleri için de inanılmaz boyutta bir ahenk baskısı getirecek. Zira Alman şirketleri, bu maddedeki kıstaslara uyduğunu belgeleyemeyen bir tedarikçiyle çalışamayacak, şayet kimi ülkelerde sıkıntılar görüyorlarsa, kendilerine öteki alternatifler arayacaklardır.”
“Altyapı atılımı olarak görülmeli”
Alman Ticaret Odası ile birlikte Türk tedarikçilerini bilgilendirme çalışmaları yürüttüklerini anlatan Keki, çalışan hakları bakımından Türkiye’de önemli problemler olduğunu, atılması gereken adımlar bulunduğunu söylemekle birlikte, bu standartları yakalamanın hiç de güç olmadığını vurguladı.
“Gerekli adımlar atıldığı takdirde Türkiye’den daha düzgün pozisyonda olabilecek üçüncü bir ülke de yok kanımca” diyen Emre Keki, “Bu standartlara ahengi, bir altyapı atılımı olarak görmeniz gerekiyor. Çalışan haklarını çok da önemsemiyor olabilirsiniz lakin ‘Ben yarın malımı, hizmetimi nereye satacağım?’ diye düşündüğünüzde, rasyonel olan sizin bir an evvel bu kıstaslara ahenk sağlamaya çalışmanızdır. Zira Türkiye’nin ekonomik manada büyümesini, Avrupa pazarına daha fazla ihracat yaparak sağlayacaksanız, o vakit bu standartları, ihracatı artırmaya yönelik bir altyapı atağı olarak görmeniz gerekir.”
Küresel tedarik zincirinde üs olma amacı suya düşebilir mi?
Avrupa ülkeleri, Koronavirüs salgını, Ukrayna savaşı, Çin ile artan rekabet nedeniyle tedarik zincirlerini yine yapılandırıyor. Türkiye, güçlü lojistik ve sanayi altyapısı ile yine şekillenen bu tedarik zincirinin merkez üssü olabilir. Nitelikli işgücü, coğrafik yakınlığı, Gümrük Birliği’nin bir modülü olması sebebiyle Türkiye aslında Avrupalı şirketler için ülkü bir pozisyonda.
Ancak insan hakları, çalışan hakları alanlarında devam eden problemler konusunda uzmanlar ihtarda bulunuyor.
Özellikle kimi dallarda yaygın kayıt dışılık, Suriyeli sığınmacıların kaçak olarak çalıştırılması ya da taban fiyatın altında ücretlendirilmeleri, çocuk personelliği, sendikal hakların tanınmasındaki eksiklikler, personel sıhhati ve güvenliği için kâfi tedbirlerin alınmaması, etrafın korunması için gerekli adımların atılmaması, bu bahisteki ihlallere karşı düzenlenen protestolarda güvenlik güçlerinin uyguladıkları şiddet, dikkat çekilen problemler ortasında bulunuyor.
“Erdoğan muhtemel sonuçları gözardı edemez”
Alman yasasında, İnsan Hakları Üniversal Bildirgesi, Memleketler arası Çalışma Örgütü kontratları üzere, aslında Türkiye’nin de esasen taraf olduğu milletlerarası kontratlarda yer alan ve yerine getirmekle yükümlü olduğu insan hakları ve çalışan hakları standartları sıralanıyor.
Peki, son yıllarda demokrasi, hukuk devleti ve temel haklarda büyük gerilemenin yaşandığı Türkiye’de insan hakları ve etrafın korunması için adım atabileceği beklentisi gerçekçi mi?
ENC Yöneticisi Samuel Doveri Versterbye, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan için Almanya pazarının “hayati önem” taşıdığını, bu maddeyi ve mümkün sonuçlarını gözardı edemeyeceğini kaydetti.
Versterbye, “Önümüzdeki yıl seçimlerin yapılması bekleniyor. Erdoğan, Almanya pazarına bağımlı. Ekonomiyi ayakta tutabilmesi için istese de istemese de bu kriterlerin yerine getirilmesine kıymet atfetmek durumunda. Aksi takdirde Türkiye’deki hak ihlalleri Alman mahkemelerine taşınacak, Alman yargıçlar, Türkiye’de yaşanan insan hakları ve etraf ihlalleri için Alman şirketlerini cezalandırabilecek. Bunu da Alman şirketleri göze almak istemeyecektir” görüşünü aktardı.
Alman mahkemelerinde yüzlerce dava açılabilir
Yürürlüğe girecek yeni yasa uyarınca, Türkiye üzere tedarikçi ülkelerde çalışan emekçiler, Almanya’daki sivil toplum kuruluşları ve sendikalar aracılığıyla, Alman mahkemelerinde davalar açılmasını sağlayabilecek.
Şimdiden, Türkiye’deki sivil toplum kuruluşları ve baroları, bu yasa ile ilgili bilgilendirme, farkındalık oluşturma çalışmalarına başladı, sendikalar ortasında da görüşmeler yürütülüyor.
Uzmanlar, Türkiye’de gerekli adımların atılmaması halinde bir kaç yıl içinde Alman mahkemelerinde yüzlerce davanın açılabileceğine dikkat çekiyor.
“Alman şirketleri de ellerini taşın altına koymalı”
İş Dünyası ve İnsan Hakları Derneği Minerva’nın eş kurucuları Dr. Pınar Kara ve Dr. Çiğdem Çımrın, bu alanda uzman iki hukukçu.
Yürüttükleri çalışmalarla, Almanya’da yürürlüğe girecek yasa hakkında Türkiye’de kamu kurumlarını, şirketleri ve sivil toplum kuruluşlarını bilgilendirme çalışmaları yürütüyorlar.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Dr. Çiğdem Çımrın, yaşanmakta olan değişim süreciyle ilgili farkındalık yaratmaya ve bir bağlantı kanalı oluşturmaya çalıştıklarını anlatırken, “Bu alanlarda adımların atılması, milletlerarası ticarette Türkiye’nin ne kadar rekabetçi olup olmak istemediği ile ilgili bir konu” dedi.
Türkiye’deki kamu kurumlarının büyük bir kısmında bu hususun ne kadar kıymetli olduğu konusunda bir farkındalık olduğunu söyleyen Çımrın, bilhassa mevzuat açısından gelişme kaydedildiğine dikkat çekerek, şunları kaydetti:
“Ben umutluyum, gelişme var ve bu aslında vakit alan bir süreç. Şunu da vurgulamak lazım, Türkiye’de üretim yaptıran, mal alan Alman şirketlerinin de taşın altına ellerini koymaları, kendi tedarikçilerinin kapasitelerini güçlendirmeleri, onları teşvik etmeleri gerekiyor. Lakin nihayetinde, bu vizyon değişikliği, şirket, devlet ve sivil toplum aktörlerinin kolektif olarak, birlikte çalışarak, insan haklarına bakışta sağlayacakları değişim, çok değerli ve heyecan verici.”
“Ülkelerinde gösterdikleri itinası başka ülkelerde de göstermeliler”
Dr. Pınar Kara ise, Almanya’da yürürlüğe girecek yasanın dünyada yaşanan değişimi yansıttığına dikkat çekerken, bu bahiste Fransa ve Hollanda üzere öbür Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde de benzeri maddelerin yürürlükte olduğuna, AB’de de mevzuyla ilgili bir direktif üzerinde görüşmelerin sürdüğüne işaret etti.
“Bir dönüşüm sürecinden geçiliyor. Bundan sonra iş yapma metodunun hiçbir biçimde birebir kalmayacağı bir tabandan bahsediyoruz” diyen Kara, şirketlerin insan hakları alanındaki bu adımları artık memleketler arası rekabet için atmak zorunda olduklarını kaydetti.
Pınar Kara, şunları söyledi:
“Gelişmiş ülkelerde merkezleri bulunan şirketlere, kendi ülkelerinde gösterdikleri ihtimamı, faaliyette bulundukları öteki ülkelerde de gösterme yükümlülüğü getiriliyor. Zira bu şirketler, etraf ve insan haklarına verilen ziyanlardan dolayı kendi ülkelerinde yapmadıklarını üçüncü dünya ülkelerinde yapıp, sorumlu tutulmaksızın işin içinden sıyrılabiliyor, mağdurlar da gerçek ziyanlarının tazminine ulaşamıyorlar. Örneğin, Kanada’lı bir şirket, kendi ülkesinde yasak olan bir ölçüde siyanürün etrafa ve insanlara ziyan verdiğini bilmesine karşın, bir öteki ülkede bunu kullanmaktan çekinmiyor. Bu nedenle, bir çok şirketin iktisadi bakımdan bir çok devletten daha güçlü hale geldiği günümüz dünyasında, bilhassa çok uluslu şirketlerin iş yapma yöntemlerinin değişmesi büyük değer taşıyor.”
