Dünya Besin Programı (WFP) Lideri David Beasley, geçen yılın sonunda Afganistan’daki durumu, “Yeryüzündeki cehennem” olarak tanımlamıştı. Taliban’ın Ağustos 2021’de iktidarı ele geçirmesinden bu yana neredeyse hiçbir silahlı çatışma meydana gelmedi, bombalar patlamadı. Lakin o vakitten bu yana ülke iktisadı tabana vurdu. Bir mühlet evvel Brüksel merkezli fikir kuruluşu Memleketler arası Kriz Kümesi, “Taliban’ın ülkeyi ele geçirmesinden sonra yaşanacak açlık ve sefaletin, son yirmi yıldaki tüm bomba ve kurşunlardan daha fazla Afgan’ı öldürebileceği” tarafındaki kaygılarını lisana getirmişti. Bu öngörü artık gerçek olmak üzere.
Geçen kıştan bu yana ekonomik manada ülkede hiçbir olumlu gelişme olmadı. DW’ye konuşan, memleketler arası yardım kuruluşu Save the Children’ın Afganistan şubesi yönetici yardımcısı Nora Hasaniyen, “Çaresiz kalan ve acil yardıma muhtaçlığı olan ailelerin sayısı büyük bir süratle artıyor” diyor ve durumun vahametini şu çarpıcı örnekle anlatıyor: “Bazı aileler, çaresizlikten çocuklarını satmak zorunda kalıyor!”
Benzeri görülmemiş açlık krizi
Birleşmiş Milletler (BM) Dünya Besin Programı’na nazaran, her on Afgan’dan dokuzu yetersiz besleniyor. Ülkedeki 18 milyondan fazla insanın yarısı açlık çekiyor ve hemen yardıma muhtaçlık duyuyor.
Mali külfet had safhada. Dünya Besin Programı Afganistan Yöneticisi Mary-Ellen McGroarty, Temmuz ayı sonunda yaptığı açıklamada, şu anda sırf on milyon şahsa dayanak verilebildiğini söyledi. İmkânların kısıtlı olması nedeniyle yardım dağıtımının önceliklere nazaran yapılması gerekiyor. Açlık felaketinden en çok küçük çocuklar etkileniyor. BM Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF), Afganistan’da beş yaşın altındaki bir milyondan fazla çocuğun, acil tıbbî müdahaleye muhtaçlık duyacak kadar yetersiz beslendiğini belirtiyor.
Ancak birçok vakit bu çocuklara tıbbî yardım ulaşmıyor. Çünkü çabucak her şey üzere ülkedeki sıhhat sistemi de çökmüş durumda. Memleketler arası Kurtarma Komitesi (IRC) isimli yardım kuruluşundan Samira Seyid Rahman, DW’ye güneydoğudaki Paktia vilayetinde bir hastaneye yaptığı ziyareti anlatıyor: “Yeteri kadar hekim ve hemşire yoktu. Vazife başında olan az sayıdaki tabipler ise altı aydır maaş alamadıklarını anlattı. Koğuşlar, kucaklarında yetersiz beslenmiş çocukları tutan bayanlarla doluydu. Prematüre doğum sevisinde üç bebeğin bir kuvözü paylaşması gerekiyordu.”
Ülke tam bir kriz yumağı
Afganlar pek çok krizle tıpkı anda uğraş ediyor. Onlarca yıl süren savaş, büyük bir yıkıma neden oldu. Son üç yıldır iklim değişikliği nedeniyle yaşanan kuraklık, tarlaları büyük ölçüde kuruttu. Ülkenin kimi bölgelerinde sel felaketleri ve hatta zelzeleler meydana geldi
Ancak en büyük ıstırap maddi. Yurt dışından gelmesi gereken ödemelerin askıya alınması, ekonomiyi tümüyle çökertti. Batı, geçtiğimiz 20 yıl boyunca Afganistan’a askerî, siyasi ve kalkınma yardımı yaptı. Kamu harcamalarının dörtte üçü, milletlerarası toplum tarafından karşılandı. Bu sayede çok sayıda yol, okul ve hastane yapıldı. Lakin Taliban iktidara geldikten sonra para akışı bir gecede kesildi.
Yardım kuruluşu IRC’den Rahman, halihazırdaki tabloyu şöyle özetliyor: “Kamu kesiminde yaklaşık 400 bin, güvenlik kesiminde de takriben 200 bin çalışan vardı. Lakin bu takımların büyük kısmı boşaltıldı. Şu anda işsizlik, tüm vakitlerin en yüksek düzeyinde. Birebir halde enflasyon da o denli.”
Yaptırımlar kaos getirdi
Taliban hükümeti, milletlerarası alanda tanınmıyor ve izole edilmiş durumda. Bu da para akışını durma noktasına getirdi. Batı’nın uyguladığı yaptırımlar yalnızca Taliban rejimini değil, tüm halkı olumsuz etkiliyor.
Afganistan, milletlerarası mali piyasalardan büsbütün koparılmış durumda. Devlet hazinesi de bomboş. Bunun en büyük nedeni Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD), Afganistan Merkez Bankası’na ilişkin yaklaşık yedi milyar euro fiyatındaki varlığını dondurmuş olması. Washington idaresi, bu ölçünün yarısını 11 Eylül 2001 terör ataklarının kurbanlarına yapılacak olası bir tazminat ödemesi için alıkoydu. Fakat BM Tek Taraflı Zorlayıcı Tedbirler Özel Raportörü Alena Douhan’a nazaran, bu adım hukuken tartışmalı. Douhan DW’ye yaptığı açıklamada, “Uluslararası hukuk açısından, Afganistan Merkez Bankası’nın parası hükümete değil, ülkeye aittir” diyor.
Para bavullarıyla dolaşan insanlar
Hal bu türlü olunca da ülkeye banka yoluyla memleketler arası para transferi de imkânsız hale geliyor. Bu nedenle yardım kuruluşları, alışılmadık yollara başvurmak zorunda kalıyor. Alman açlıkla gayret kuruluşu Welthungerhilfe’nin Asya Bölge Yöneticisi Elke Gottschalk, DW’ye verdiği mülakatta, Afganistan’a para transferinin, “Havale Ağı” isimli sistemle yapıldığını anlatıyor: “Yardım parası, evvel üçüncü bir ülkede bulunan aracı kişinin hesabına aktarılıyor. Havale ağına dahil olan ve “ajan” olarak isimlendirilen bu aracı kişi, kelam konusu paranın bavullarla nakit olarak Kâbil’e ulaşmasını sağlıyor. Orada parayı teslim alıyoruz ve belirlediğimiz yardımları yapmaya başlıyoruz.”
Samira Seyid Rahman, Milletlerarası Kurtarma Komitesi’nin de bu havale ağlarını kullandığını vurguluyor. Fakat bunun sağlam ve sürdürülebilir bir yol olmadığını da kaydediyor. Afganistan’daki açlık krizinin lakin kapsamlı ve kalıcı tedbirlerle çözülebileceğini belirten Rahman, herkesin şu gerçeği kabul etmesi gerektiğini savunuyor: “Bu kriz insan imali ve buna milletlerarası toplum neden oldu.”
Save the Children’dan Nora Hasaniyen de misal tabirler kullanıyor: “Hiçbir insanî yardım, buradaki sorunu sahiden çözemeyecek. Daha büyük ve kalıcı tahliller gerekiyor.”
“İzolasyon sonlandırılmalı!”
Uluslararası Kriz Kümesi da birebir fikirde. Haziran ayı başında, niyet kuruluşunun Afganistan uzmanı Graeme Smith, Kâbil’e yaptığı ziyaretin akabinde şunları yazdı: “Ülkeyi daha büyük bir felaketin eşiğinden kurtarmak için, izolasyona derhal son verilmeli ve kalkınma yardımları teşvik edilmeli. Ayrıyeten Batılı ve bölgesel hükümetler ekonomik güzelleşmeye yardımcı olmaya ikna edilmelidir.”
Afgan halkının büyük ıstıraplar çektiğini bilen Batı, şu ikilemi yaşıyor: Tüm tahlil adımları lakin Taliban rejimiyle iş birliğine gidilerek atılabilir. Lakin Taliban, insan ve azınlık haklarını, bilhassa de bayan ve kız çocuklarının haklarını mütemadiyen ihlal ediyor.
BM Kalkınma Programı Yöneticisi Achim Steiner’in bu bahiste net bir tavrı var. Mayıs ayı sonunda Davos’ta düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu’nda, kelam konusu ikilemle ilgili görüşünü kısa ve öz bir halde söz etti: “40 milyon Afgan’ı, ahlakî bir öfkeyle terk edemeyiz!”
