Brezilya donanmasına ilişkin “São Paulo” isimli uçak gemisinin söküm için Türkiye’ye getirilecek olması kamuoyunda reaksiyona yol açtı. Sivil toplum kuruluşları ve etraf örgütleri, geminin 600 ile 900 ton ortasında asbest barındırdığını belirtirken Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum “Gemide 9 ton asbest” var diyerek riskli bir durum olmadığını savundu.
Tartışmalar asbest tonajı üzerine ağırlaşırken toksik-tehlikeli atık olarak nitelendirilen geminin içerdiği kimyasallar göz gerisi mı ediliyor sorusu gündemde.
1,85 milyon dolara satıldı
Fransız donanması tarafından 2000 yılında Brezilya’ya satılan ve 2017’de ıskartaya çıkarılan ülkenin en büyük savaş gemisi São Paulo, Nisan 2021’de sonuçlanan ihaleyle 1,85 milyon dolara denk gelen 10,55 milyon reale satıldı.
Gemiyi Rio de Janeiro’lu bir şirket olan Cormack Marítima aracılığıyla İzmir-Aliağa merkezli Sök Denizcilik isimli firma aldı.
Satışın akabinde 21 Haziran 2021’de Belçika merkezli milletlerarası sivil toplum kuruluşu NGO Shipbreaking Platform, Basel Aksiyon Ağı, Brezilya Asbeste Maruz Kalanlar Ağı ABREA ve Emekçi Sıhhati ve İş Güvenliği Meclisi İSİG’in de ortalarında yer aldığı sivil toplum örgütleri Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’na bir mektup gönderdi.
Usulsüzlüklere kılıf endişesi
DW Türkçe’ye konuşan İSİG gönüllüsü ve akademisyen Aslı Odman, mektupta değerli bir usulsüzlüğe dikkat çektiklerini belirtiyor. Sök Denizcilik’in ihaleye Tehlikeli Unsurlar Envanteri’ni görmeden girdiğini söyleyen Odman, “Yani temel söküm masraflarını oluşturan, etrafa ve emekçi haklarına saygılı bir söküm sürecinin masraflarını bilmeden verilen fiyat, bizde temel olarak usulsüzlüklere kılıf yaratıldığı kaygısını uyandırdı. Sadece bu nedenle bile ihalenin iptal edilmesi gerektiğini düşündük” diyor.
Bakanlığa iletilen mektupta, geminin yaklaşık 900 ton asbest ve asbest içeren materyal, yüzlerce ton Poliklorlu Bifenil (PCB) içeren materyal ve büyük ölçülerde toksik ağır metal içerdiğinin iddia edildiği belirtilmişti.
Aliağa Etraf Platformu da yeniden geçen yılın haziran ayında geminin 600 ton asbest ve tehlikeli kimyasal atık barındırdığını belirterek Bakanlığa davette bulunmuştu.
Uyarılar dikkate alınmadı
Ancak sivil toplum örgütlerinin ihtarları dikkate alınmadı. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı 30 Mayıs 2022’de geminin sökümüne onay verdi. São Paulo gemisi, İzmir-Aliağa’da sökülecek.
Kamuoyundaki yansıların akabinde Etraf Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı Murat Kurum, Hürriyet’e bir demeç verdi ve “Gemide 900 ton değil, 9 ton asbest var” diyerek sürecin riskli olmadığını tez etti.
Peki hurda gemideki tehlike asbestle mi hudutlu?
Aslı Odman, Bakanlığa geçen yıl gönderdikleri mektupta yer alan 900 ton varsayımını, São Paulo ile birebir teknik ve ölçekte yapılan ve ikiz kardeşi olarak nitelendirilen Clemenceau’nun sökümüne ait raporları temel alarak yaptıklarını söylüyor.
Odman, “Bunun içerisinde ister 900 ton asbest olsun, ister 9 ton asbest olsun, 62 sene evvel inşa edilmiş bir nükleer savaş gemisinin barındırdığı pek çok öbür tehlikeli husus var” uyarısı yapıyor. “Yüzen bir tehlikeli atık olan bu geminin Aliağa’da sökülmesi kârların şirkete, bedelinin ise çok önemli bir halde topluma ilişkin olması demek” diyen Odman, “Bunu kabul etmediğimiz için São Paulo, Aliağa’ya gelmesin diyoruz” diye ekliyor.
Geminin ikiz kardeşi olan Clemenceau’nun İngiltere’de yapılan söküm çalışmalarında 765 tonu asbest olmak üzere 1300 ton civarında tehlikeli atık çıkmıştı.
Kurşun maruziyeti riski
Uzmanlara nazaran São Paulo gemisinin yol açacağı asbest dışındaki tehlikeli atıkların başında ağır metallerden biri olan kurşun geliyor.
DW Türkçe’ye konuşan Besin Mühendisi Yrd. Doç. Dr. Bülent Şık, bu büyüklükte bir savaş gemisinin yüzlerce ton kurşunlu boya içerdiği görüşünde. Kurşunlu boyaların dünyanın çeşitli ülkelerinde kullanımının yasak olduğunu fakat Türkiye’de bu mevzuda bir düzenleme bulunmadığını belirten Şık, Dünya Sıhhat Örgütü’nün (DSÖ) ihtarına dikkat çekiyor.
DSÖ’ye nazaran çocuklarda kurşun maruziyetini anne karnından itibaren azaltmanın çok kritik değer taşıdığını vurgulayan Şık, “Kurşun çocuklarda öğrenme zahmetleri, bilişsel yetilerde gerileme, IQ düşüşleri, aktivite ya da muhakeme süreçlerinde zayıflama üzere büsbütün bilişsel yetenekler kategorisinde değerlendirdiğimiz özelliklerde çok ağır bir tahribata neden oluyor” diyor. São Paulo üzere hurda nitelikli gemilerin sökümünde kurşun içeren gereçlerin parçacıklar halinde toprağa, suya ve havaya karışma ihtimali olduğunu belirten Şık, bu söküm sürecinde kurşunun çevresel ortamlara ulaşmasının nasıl engellendiğine ait kamuoyuyla paylaşılan şeffaf bir bilgi olmadığına işaret ediyor.
Kalay bileşenleri
Toksik kimyasalların ağır bulunduğu bu tip büyük ölçekli faaliyetlerde ve atık idaresinin çok sıkıntı olduğu iş kollarında çevresel bulaşmanın kaçınılmaz olduğunu söyleyen Şık, kurşun dışında geminin içerdiği organik kalay bileşiklerine de dikkat çekiyor. “Bunların da geminin su altında kalan gövde kısmında ağır bir biçimde en azından tonlarca bulunduğunu düşünüyorum” diyen Şık, tekrar bu bileşiklerin nasıl giderildiği, nasıl bir atık idaresine tabi olduğu konusunda da şeffaf bir bilgi olmadığını ekliyor.
Balast suyu ne olacak?
Öte yandan geminin Türkiye’ye getirilirken istikrarını sağlamak için taşıyacağı balast suyu da ekolojik açıdan risk taşıyor. Bülent Şık, “Geldiği bölgedeki çeşitli canlı cinslerini buraya transfer edebilir ve bu ekolojik biyoçeşitlilikte bir sorun doğurur. Öte taraftan balast suyunun kendisi de bu hurda nitelikteki gemide çeşitli kontamine, yani çeşitli bulaşıcı sularla kirlenir. Bu su ne yapılıyor mesela? Bilmiyoruz” diye konuşuyor.
Bu toksik hususların çevresel ortamlara ve nihayetinde insanlara ve öbür canlılara ziyan vermemesinin imkânsız olduğunu lisana getiren Şık, “Bu tip ağır metallerin, yüksek derecede toksiteye sahip, çeşitli kirleticilerin bulunduğu atıkların ülkemize gelişini mutlak surette engellemek gerekiyor. Türkiye bundan vazgeçmeli” daveti yapıyor.
Solunumla alınan tehlikeli maddeler
DW Türkçe’ye konuşan Türk Tabipleri Birliği (TTB) Halk Sıhhati Kolu Üyesi Dr. Ahmet Soysal da São Paulo gemisinin asbestin yanı sıra birçok tehlikeli atık içerdiğini vurguluyor. Soysal, “Bu tehlikeli atıklardan en değerlileri PCB’ler, petrol, motor yağı ve ağır metaller. Bunlar da bilindiği üzere kansere dönüşen, besin zincirine karışıp ısıyla, su yoluyla yahut da havadan, teneffüs yoluyla insan bedenine alınabilen tehlikeli maddeler” diyor.
Dr. Soysal, São Paulo gemisi nükleer denemelerde kullanıldığı için radyoaktivite tehlikesi olabileceğine de dikkat çekiyor.
2000’li yıllardan sonra kullanımı yasaklanan asbest ise Memleketler arası Kanser Araştırmaları Ajansı’na nazaran kanserojen tesire sahip. “Asbest lifleri teneffüs yoluyla insan bedenine giriyor ve başta kanserler olmak üzere çok sayıda sıhhat problemine neden oluyor” diyen Soysal, asbestin neden olduğu hastalıkları şöyle sıralıyor: “Akciğer zarları ortasında sıvı toplanması, skleroz, akciğer zarı kalınlaşması ve akciğer dokusunda bağ dokusu oluşması. Fakat temel tehlikesi 8-10 yıl sonra, yani asbestin alındığından 8-10 yıl sonra ortaya çıkan mezotelyom.”
Tüm bu nedenlerden ötürü São Paulo gemisinin Türkiye kara sularına sokulmasının insan ve etraf sıhhati açısından bir risk oluşturacağını söz eden Soysal, “Bu nedenle de Türk Tabipleri Birliği olarak Bakanlığın bu müsaadesi geri almasını bekliyoruz” diye konuşuyor.
AB onaylı tesis kaidesi kâfi mi?
São Paulo gemisi, 2000 yılında Fransız donanması tarafından Brezilya’ya satıldı. Satış vaktinde, Fransız hükümeti geminin sökümünün inançlı ve ekolojik açıdan emniyetli olmasını sağlamak için geminin bertaraf yerinin kendisi tarafından onaylanmasını muahedeye ek bir husus olarak ekledi. Buna nazaran Fransa, Avrupa Birliği’nin (AB) onayladığı gemi geri dönüşüm tesisleri listesinde yer alan tersanelerin gemiyi teslim almaya ve hurdaya çıkarmaya yetkili olduğunu belirtti.
Sök Denizcilik, Türkiye’deki AB onaylı tersanelerden biri. Lakin Aslı Odman, İSİG’in tespitlerine nazaran Türkiye’de bulunan AB sertifikalı tersanelerde gerekli kontrollerin yapılmadığını savunuyor. AB sertifikasına geçen gemi söküm tersanelerinde başkalarından daha fazla iş cinayetleri yaşandığını, asbeste maruziyet nedeniyle oluşan meslek hastalıklarının ise üstünün kapatıldığını belirten Odman, “Keza asbest bertarafı ile ilgili çok düzgün bir mevzuat olmasına karşın şaibeli bir durum kelam konusu” diyor ve şöyle devam ediyor: “Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 2021’de beş sene içerisinde 714 gemiden sırf 250 ton asbest bertaraf edildiğini açıkladı. Kalan tonajlar nerede? Bu, her sene yüzlerce geminin söküldüğü bir yerde uzmanlara nazaran çok düşük bir sayı. Burada da bertaraf zincirinde usulsüzlükler olduğunu biliyoruz. Lakin hafriyat kamyonlarında, denize itilen şeylerde ne olduğunu bilmiyoruz. Orası bir kapalı kutu. Sivil toplum örgütlerinin kontrolüne açık değil.”
“Sorun São Paulo gemisinden büyük”
Sorunun yalnızca São Paulo gemisiyle hudutlu olmadığını, her sene beş on tane bu büyüklükte tonaj söküldüğünü söz eden Odman’a nazaran devlet, vatandaşların ömür hakkı ve etraf hakkı ismine gerekli kontrolleri yapmıyor. Odman, bunun nedenine ait ise “Nedeni ne kıymetine olursa olsun ister çöpten olsun ister plastikten olsun ister zehirli kurşun boyalı hurda metalden olsun, isterseniz siyanürlü altından olsun, ne olursa olsun ekonomik büyüme olsun” tabirlerini kullanıyor.
Aslı Odman, karşı taraf bütün tehlikelerle ilgili karşı ispatları sunmadığı sürece São Paulo gemisinin muhakkak sökülmemesi gerektiği görüşünde.
Sök Denizcilik kendi açıkladı
Türkiye’de atıkların bertaraf edilmesi sürecindeki belirsizliklerin yanı sıra São Paulo satışında Tehlikeli Husus Envanteri’nin sağlanmaması da tenkitlerin başında geliyor. Buna nazaran Sök Denizcilik firması tehlikeli hususları bertaraf edecek yüklü masrafları görmeden bir fiyat verdi ve ihaleyi kazandı.
Firma da yaptığı açıklamada bunu onayladı. Sök Denizcilik tarafından ‘basında yer alan asbest ve radyasyon iddiaları’ hakkında yapılan açıklamada “İhale 12 Nisan 2021’de gerçekleşmiş olsa da net tahlil ve rapor sonuçları ulaşmadan firmamız tarafından resmi bir müracaatta bulunulmadı. Basel Mukavelesi çerçevesinde yapılan müracaat Atık Envanter Raporu ve Radyasyon Ölçüm Sonuçları firmamıza ulaştıktan sonra 21 Aralık 2021 tarihinde yapılmıştır” denildi ve söküm çalışmalarının etrafa ziyan vermeden yapılacağı argüman edildi.
Sivil toplum kuruluşlarına nazaran bu durum Türkiye’nin de taraf olduğu Basel Sözleşmesi’ne karşıt.
Toksik-tehlikeli atık olarak nitelendirilen tartışmalı geminin yakın vakitte Türkiye sularına girmesi bekleniyor. Bakan Kurum ise geminin Türkiye’de gerekli denetimlerinin yapılacağını aksi durumda geri gönderileceğini belirtti.
